Bændablaðið - 18.01.2000, Blaðsíða 14

14
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 18.janúar 2000
s
Alslandi hafa menn löngum deilt um eignarhald á
andi, hver eigi þar hvaða rétt og hverjir eigi að ráða. Hálendi íslands
telstfágæt náttúruauðlind og deilur hafa risið um hvort, hverjir og á
hvern hátt eigi að nýta landsvæðið. Víða á hálendinu hefur stjórnsýsla
og skipulag verið talin í ólestri og löngum hefur þótt skorta samræmda
stefnu stjórnvalda í málefnum þess. Stjórnvöld
hafa á undanfömum árum unnið að markvissri stefnumörkun í
málefnum hálendisins bæði með gerð lagafrumvarpa og með því
að láta vinna að mótun svæðisskipulags fyrir miðhálendið.
Til að marka skýra stefnu í málefnum hálendis landsins voru
lögðfram þrjúfrumvörp til laga, sem öll snertu málefni þess, á
Alþingi 1998 og urðu þau öll að lögum. Ein þessara laga eru ný
sveitarstjórnarlög en íþeim er meðal annars skýrt kveðið á um
lögsögu og skyldur sveitarstjórna í málefnum sem snerta hálendið.
Einnig voru samþykkt lög um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í
jörðu en íþeim er mörkuð heildarstefna um nýtingu slíkra
auðlinda. Þriðju lögin sem snerta málefni hálendisins eru lög um
þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og
afrétta, en íþeim eru tekin aföll tvímæli um eignarhald og
nytjarétt utan eignarlanda. Lögin um þjóðlendur eru manna á
milli yfirleitt nefnd „þjóðlendulög" og verður það einnig gert hér.
Þjóðlendulögin tóku gildi hinn 1. júlí 1998.
Lögin voru sett íþeim tilgangi að leysa úr þeirri óvissu sem
lengi hefur verið uppi um eignarhald á hálendissvæðum landsins.
íþeim er kveðið á um eignarrétt ríkisins yfir þjóðlendum.
íslenska ríkið er samkvæmt annarri grein laganna eigandi lands og hvers konar
landsréttinda og hlunninda íþjóðlendum sem ekki eru háð einkaeignarrétti.
Höfundur greinarinnar,
Þóra Þórarinsdóttir, er
kennari að mennt og
hefur starfað sem
grunnskólakennari í
Reykjavík og á Sel-
fossi. Þóra hefur séð
um dagskrárgerð fyrir
Rúv á Suðurlandi. Hún
stundar nú nám við Há-
skóla íslands.
ímálelm
mnúims
því er varðaði hálendi þar. Eftir 12
ára starf skilaði nefndin
frumvarpsdrögum af sér.
Nefndin lagði til að tekin yrði
upp ný hugtakanotkun um
eignarhald á landi þar sem það var
talið hafa verið til baga að mjög
hafði verið á reiki hvaða hugtök
hefðu verið notuð til að lýsa
eignarréttindum og hvert inntak
hugtakanna ætti að vera. Lagt var
til að eignarréttindum yrði skipt í
tvo flokka. Annars vegar eignar-
lönd sem háð eru einkaeignarrétti
og eigandi landsins fer þá með öll
venjuleg eignarráð þess innan
þeirra marka sem lögin segja til um
hveiju sinni. Hins vegar yrðu
landsvæði utan eignarlanda í eign
ríkisins og lagt til að um þau svæði
yrði tekið upp nýyrðið „þjóðlenda
„. Málfræðilega beygist orðið eins
og orðið nýlenda. Hugtakið nær
yfir þau landsvæði sem áður voru
ýmist nefnd afréttir, almenningur,
óbyggðir eða hálendi utan
eignarlands. Einstaklingar eða
lögaðilar kynnu þó að eiga áfram
takmörkuð réttindi innan
þjóðlendu, t.d. beitar- eða
veiðiréttindi.
Frumvarpið lagtfyrir
Forsætisráðherra fer með
málefni flestra þjóðlendna,
undanskildar eru þær sem eru
lagðar til annarra ráðuneyta með
lögum. Davíð Oddsson
forsætisráðherra mælti fyrir
frumvarpi að lögunum hinn 5.
febrúar 1998. Reyndarhafði
frumvarpið verið kynnt á Alþingi
árið áður en það var ekki tekið til
umræðu á því þingi.
I framsögu sinni með
frumvarpinu sagði
forsætisráðherrra meðal annars að
deilur um eignarrétt yfir
landsvæðum á hálendi landsins
hefðu risið upp af og til alla þessa
öld og að vissu marki einnig fyrr.
Deilur vegna einstakra landsvæða
hefðu verið manna á milli, slík mál
hefðu verið rædd á Alþingi og
deilumál af því tagi tekin fyrir í
einstökum dómsmálum. Umræðan
hefði lengst af snúist um það hvort
landsvæði teldust að fullu eign
aðliggjandi sveitarfélaga, ef íbúar
þeirra hefðu nýtt svæðin meðal
annars til uppreksturs búljár, eða
hvort ríkið teldist eigandi land-
svæðanna.
itiQ.ítUt: itíHt IMHX
Forsætisráðherra sagði að aukin
og breytt nýting á hálendinu kallaði
á að settar yrðu skýrar reglur um
hver færi með eignaryfirráðarétt
þar og gæti tekið ákvarðanir um
málefni hálendisins. Leggja skyldi
áherslu á að reglur um eignarráð á
þessum landsvæðum væru skýrar.
f framsögu forsætisráðherra
kom einnig fram að taka þyrfti af
skarið um að ríkið væri eigandi
hálendisins og hvers konar land-
réttinda og hlunninda í þjóðlendum
sem ekki væru háðar einka-
eignarrétti. Skýr afstaða dómstóla
lá þegar fyrir um að heimildir
sveitarfélaganna, íbúa þeirra og
einstakra upprekstraraðila innan
umræddra hálendissvæða, sem
enginn getur sannað eignarrétt sinn
á, takmarkist við þröngar
nýtingarheimildir, fyrst og fremst
beitarafnot og þau veiðiréttindi sem
aðilum hafi verið fengin með
lögum.
Nauðsynlegt þótti að skýra
strax í fyrsta kafla laganna
hugtökin þjóðlenda, eignarland og
afréttur sérstaklega þar sem nokkuð
þótti á reiki hvemig menn í daglegu
tali skilgreindu þau. Þjóðlenda er
samkvæmt skilgreiningunni
landsvæði utan eignarlanda, þó að
einstaklingar eða lögaðilar kunni að
eiga þar takmörkuð eignarréttindi.
Eignarland telst vera landsvæði
sem er háð einkaeignarrétti þannig
að eigandi landsins fer með öll
venjuleg eignarráð þess innan
þeirra marka sem lög segja til um á
hveijum tíma. Loks eru það afréttir
en lögin skilgreina afrétt sem það
landsvæði utan byggðar sem að
staðaldri hefur verið notað til
sumarbeitar fyrir búfé.
I lögunum er því lýst að
íslenska ríkið sé eigandi lands og
hvers konar landsréttinda og
hlunninda í þjóðlendum sem ekki
eru háð einkaeignarrétti. Alþingi
hafði áður í nokkrum öðmm
tilvikum sagt fyrir um hveijir ættu
rétt á að hagnýta einstök landgæði
innan þeirra landsvæða sem nú var
lagt til að yrðu þjóðlendur. Reglur
væru til um veiðirétt í vötnum og
um upprekstrarrétt og á sama tíma
og fjallað var um þjóðlendulögin lá
fyrir Alþingi frumvarp að lögum
um rannsóknir og nýtingu auðlinda
í jörðu. Það frumvarp varð einnig
að lögum hinn 10. júní 1998.
í umfjöllun um frumvarp um
• j ,J 4íjJ • jJtíij; ii: JA miSfj / < (fílifií
Forsendur
lagasetningarinnar
Tveir stefnumarkandi dómar
Hæstaréttar vegna
Landmannaafréttar eru taldir hafa
haft afgerandi áhrif á að beina
umræðunni í þann farveg að
ákveðið var að fjalla þyrfti um
þessi mál á Alþingi og að leggja
þyrfti fram þjóðlendufrumvarpið.
Frumvarpið var tekið til afgreiðslu
á 122. löggjafarþingi Alþingis,
áriðl998.
Fyrri dómur Hæstaréttar var
kveðinn upp árið 1955, þá kröfðust
Landmenn þess að eiga fullkominn
eignarrétt á Landmannaafrétti.
Hæstiréttur hafnaði því og sagði að
eignartilkall sveitarfélaga til
landsvæða gæti ekki byggst á
afréttamotum af slíku svæði.
Islenska ríkið höfðaði mörgum
árum síðar mál þar sem það
■fítiÁ .i i.i >. j i/.v jxi,'Vf.i iwtt'oiimiL
krafðist þess að eiga Landmanna-
afrétt. Dómur í því máli féll árið
1981 og kröfu ríkisins um að ríkið
gæti sjálfkrafa talið til eignarréttar
landsvæði sem ekki tilheyrðu
sveitarfélögum eða væru í
einkaeign var einnig hafnað.
Landmannaafréttur taldist því
hvorki vera í einkaeign né í
ríkiseign. I niðurstöðu Hæstaréttar
frá 1981 er bent á að löggjafar-
valdið hefði í skjóli valdheimilda
möguleika á að setja reglur um
meðferð og nýtingu landsvæðisins.
Þessi ábending var talin innibera að
leita bæri atbeina löggjafans til að
ráðstafa eignarréttindum yfir þeim
landsvæðum sem ekki væru
undirorpin eignarrétti annara.
Megintilgangur frumvarpsins um
þjóðlendur var að koma slíkum
reglum á. Setja skyldi lög sem
skera myndu úr um hvaða
•QmolU- HWWWIiíaC
landsvæði tilheyrðu hveijum,
sérstaklega með tilliti til
hálendisins.
Skipuð var sérstök nefnd til að
semja lagafrumvarp um eignarrétt
að almenningum og afréttum.
Nefndin gerði ítarlegar úttektir á
þeim álitaefnum sem reynt gæti á
við lagasetningu af þessu tagi.
Rannsakaði meðal annars
upplýsingar um eignarhald og afnot
af þeim landsvæðum sem fallið
gátu undir hugtökin almenningur
og afréttir, kannaði afréttaskrár í
stjómsýsluumdæmum sýslnanna og
gerði úrtakskannanir um eignarhald
og önnur réttindi á nánar afmörk-
uðum svæðum. Vinna hennar
byggðist ekki síst á að kanna sögu-
legar og lögfræðilegar forsendur
fyrir frumvarpinu. Einnig skoðaði
nefndin hvemig stjómvöld í Noregi
hefðu hagað sams konar starfi að