Bændablaðið - 18.01.2000, Blaðsíða 16

lýstu kröfum sem og fyrir þeim
sem úrskurðað er að eigi réttindi á
viðkomandi landsvæði. Utdráttur
úrskurðar ásamt uppdrætti skal
birtur í Lögbirtingablaði, í skýrslu
óbyggðanefndar og á vefsíðum
hennar. Nefndin skal auk þess hafa
frumkvæði að því að þinglýsa
úrskurðum sem fela í sér eignar-
heimildir og verða þinglýsinga- og
stimpilgjöld ekki innheimt af þeim
skjölum.
Ríkissjóður ber kostnað af
störfum óbyggðanefndar, sem og
því starfsfólki sem nefndin ræður
til starfa í samráði við forsætis-
ráðherra. Kostnað vegna hags-
munagæslu greiða málsaðilar
sjálfir. Heimilt er að veita gjafsókn
í samræmi við lög nr. 91/1991 um
meðferð einkamála, að uppfylltum
ákveðnum skilyrðum sem útlistuð
eru í 17. gr. þjóðlendulaga.
Föstudaginn 5. mars 1999
birtist fyrsta tilkynning óbyggðar-
nefndar í Lögbirtingi. Tilkynnt var
að fyrsta landsvæði sem tekið yrði
til meðferðar væri Amessýsla, sá
hluti hennar sem telst liggja að
hálendi eða afréttum og eru mörkin
tekin fram í tilkynningunni. Svæðið
markast í grófum dráttum af
sýslumörkum við Borgarfjörð að
vestan, að norðan af suðurmörkum
Hofsjökuls og Langjökuls, milli
jöklanna liggja mörkin milli
afréttar Biskupustungna og
Auðkúluheiðar og við Þjórsá eru
austurmörk svæðisins. Að
sunnanverðu er miðað við
norðurmörk allra efstu jarða í
sýslunni. Einnig eru í tilkynn-
ingunni taldar jarðir sem liggja að
hálendinu eða afréttum. Gerður er
fyrirvari um að aðrar jarðir eða
landskikar en tilgreindir eru í
tilkynningunni kunni að liggja á
mörkum svæðisins að sunnan-
verðu. Áréttað er sérstaklega að
tilkynningin nái til allra þeirra aðila
sem telji til réttinda á því landsvæði
sem tilgreint er í tilkynningunni, án
tillits til hvort þeirra sé getið í
lýsingu á afmörkun svæðisins.
I tilkynningunni kemur einnig
fram að nefndin muni kanna og
skera úr um hvaða land teljist til
þjóðlendna og hver séu mörk þeirra
og eignarlanda. Hún muni skera úr
um mörk þess hluta þjóðlendu sem
nýttur er sem afréttur og einnig
muni hún úrskurða um
eignarréttindi innan þjóðlendu.
Skorað er á þá sem telja til
eignarréttinda yfir landi eða
annarra réttinda á ofangreindu
landsvæði að lýsa kröfum sínum
skriflega fyrir óbyggðanefnd innan
þriggja mánaða frá útgáfudegi
tölublaðsins sem tilkynningin
birtist í. Með kröfum þurfi að
fylgja þær heimildir og gögn sem
aðilar byggi rétt sinn á, ásamt
uppdrætti af mörkum þess
landsvæðis/jarðar sem kröfur lúta
að, allt í fjórriti.
Kröfugerðir í Árnessýslu
I kynningarriti óbyggðanefndar
kemur fram að þeir sem telji sig
eiga hagsmuna að gæta þurfi að
skilgreina þær kröfur sem þeir setji
fram. Þar geta verið um að ræða
bein eignarréttindi eða önnur
réttindi svo sem réttur til upp-
rekstrar, beitar, veiði, vatns og
fleira. Þeir þurfi einnig að safna
saman þeim gögnum sem liggi til
grundvallar kröfum þeirra. Sem
dæmi má nefna heimildir um
landnám, dóma, þinglesin skjöl svo
sem kaupsamninga, afsöl,
landamerkjabréf og landskipta-
gjörðir. Bent er á aðrar heimildir
svo sem jarðaskrár, sókna-, héraðs-
og byggðalýsingar, auk þess
afréttaskrár, máldaga, lögfestur og
vísitasíur. Einnig segir að það geti
komið til þess að vitni verði leidd
fyrir nefndina. Auk þessa þarf að
fylgja uppdráttur af mörkum
landsvæðis sem kröfur lúta að og
skulu landamerkjapunktar
númeraðir með heiti til síðari
hnitsetningar samkvæmt GPS
staðsetningarkerfi. Kröfur til
nefndarinnar skuli allar vera
skriflegar og skilast í ijórriti og auk
þess sé æskilegt að skila sömu
gögnum á tölvutæku formi. Gefnir
eru þrír mánuðir til að koma
þessum gögnum til nefndarinnar.
Sveitarstjómarmenn í Ames-
sýslu gerðu sér ljóst að hér var um
viðamikið verk að ræða og
skammur tími til stefnu. Að sögn
Lofts Þorsteinssonar, oddvita í
Hmnamannahreppi, komu oddvitar
hreppanna sem hlut áttu að máli,
sér saman um að hafa ákveðna
samvinnu um verkið. Ráðinn var
sagnfræðingur til að leita heimilda
og koma þeim í viðunandi form til
að senda nefndinni, lögfræðingar til
að annast málefni hvers
landeigenda og landslagsarkitekt
fenginn til að teikna upp landamörk
jarða og númera
landamerkjapunkta.
Þar sem hver málsaðili ber
kostnað sinn sjálfur og heimild er í
lögum fyrir gjafsókn, ákváðu
forsvarsmenn hreppanna að hver
hreppur myndi sjá um að greiða þá
vinnu sem vinna þyrfti fyrir hönd
jarðeigenda. Jafnframt skyldi
haldið utan um kostnað vegna
hvers landeigenda fyrir sig þannig
að innheimta mætti hann síðar ef
þörf yrði á. Hver og einn
landeigandi rekur hins vegar sitt
mál, ásamt lögfræðingi sínum, fyrir
óbyggðanefnd. Komi til dómsmála
vegna einstakra eigna, reki hver
eigandi það einnig fyrir sig, og þá á
eigin kostnað, að sögn Lofts.
Kröfugerðir ríkisins
Fjármálaráðherra fer með
fyrirsvar fyrir hönd ríkisins og
stofnanna á þess vegum vegna
krafna um eignarréttindi innan
þjóðlendna. Sömu skilareglur gilda
um kröfugerðir ríkisins til
óbyggðanefndar sem og til annarra
eignaraðila.
Hið opinbera á fjölda landeigna
og samkvæmt lögunum var sett á
stofn þriggja manna nefnd sem sjá
á um að lýsa kröfum fyrir hönd
ríkisins. I nefndinni eiga sæti Ami
Kolbeinsson, ráðuneytisstjóri í
fjármálaráðuneytinu, Ólafur
Sigurgeirsson hæstaréttarlögmaður
og Stefán Már Stefánsson
prófessor. Nefndin hefur heimild til
að ráða sér aðstoðarfólk til starfa.
Að sögn Ama Kolbeinssonar,
ráðuneytisstjóra í fjármálaráðu-
neytinu og formanns kröfunefndar
ríkisins, hafi nefnd fjánnálaráðu-
neytisins í kröfugerð sinni tekið
tillit til mjög margra þátta og
sjónarmiða. Þeir hafi byrjað á að
líta á þinglýstar heimildir en einnig
hafi þeir litið til máldagabóka,
landnota, staðhátta, landnáms og
eignatöku að fomu og nýju. Þeir
hafi einnig skoðað þá dóma sem
gengið hafi hér á landi og varða
beint og óbeint eignarréttindi á
hálendinu og nefndin hafi haft
viðhorf dómanna til hliðsjónar við
mótun kröfugerðar sinnar.
Vinna óbyggðanefndar
Þegar að allar kröfur vom
komnar inn á borð til óbyggða-
nefndar lét hún teikna bæði kröfur
ríkisins og einstakra einkaaðila inn
á sameiginlegt kort. Einnig var
unnið skriflegt yfirlit yfir kröfur
beggja. Þessi gögn vom fyrst send
til kynningar og yfirlestrar hjá
málsaðilum. Hinn 29. október vom
gögnin lögð fram hjá sýslumanni
Amessýslu, þar sem þau skulu vera
til kynningar í að minnsta kosti
einn mánuð. Öllum er heimilt að
koma til sýslumanns og fá að skoða
kort sem þar hangir á vegg og lesið
hina skriflegu greinargerð sem
fylgir. Einnig liggur upplýsingarit
óbyggðanefndar þar frammi.
Athugasemdir við kröfugerðimar
skulu berast nefndinni innan 30
daga frá því að þeirri kynningu
lýkur.
Rétt er að minna á að
óbyggðanefnd er með þessu að
vinna á þann hátt sem fyrir hana er
lagt. Hún hefur kynnt málið fyrir
hlutaðeigandi aðilum, kallað eftir
kröfum landeigenda og ríkisins,
látið færa gögn beggja inn á
sameiginlegt kort og látið útbúa
skriflegt yfirlit um kröfumar.
Mönnum gefst sem fyrr segir
kostur á að koma með athuga-
semdir um gögnin áður en þau
verða tekin til málsmeðferðar hjá
nefndinni. Málsmeðferð hefst
fljótlega upp úr áramótum árið
2000 og getur ekki hafist fyrr þar
sem tveir mánuðir þurfa að líða frá
því að gögnin em tekin til kynn-
ingar hjá sýslumanni og frestur til
að skila athugasemdum sé liðinn.
Að lokinni kynningu mun nefndin
taka afstöðu til krafnanna sem
óháður úrskurðaraðili og vinna
samkvæmt áðurgetinni
vinnulýsingu.
Óbyggðanefnd mun í framhaldi
úrskurða um hvar umrædd
þjóðlendulína skuli liggja. Eftir að
úrskurður hennar liggur fyrir geta
menn skotið málum til dómstóla,
kjósi þeir það.
Kröfulínur
Kort óbyggðanefndar liggur nú
frammi hjá sýslumanni á Selfossi
og mynd af því birtist í
Morgunblaðinu hinn 31. desember
1999.
í Sunnlenska fréttablaðinu 79.
tbl. hinn 22. október 1999 er
kröfugerðum málsaðila, samkvæmt
gögnum óbyggðanefndar, lýst með
orðum. Til að einfalda umtjöllun
skal hér stiklað á stóru í lýsingu
blaðsins á því á hvem hátt kröfur
ríkisins skarast við kröfur annarra
eignaraðila.
Sjá mynd af kröfulínukorti
Meðal annars kemur fram að
ríkið telur í kröfugerð sinni að það
sé eigandi að afréttarlandi sem
Grímsneshreppur keypti af
Laugarvatnsbónda fyrir margt
löngu og nýtt hefur verið sem
afréttur. Landið nær alla leið inn að
Skjaldbreið en tjallið telja
Grímsnesingar sig einnig eiga
samkvæmt 100 ára gömlum
makaskiptasamningi við Þingvalla-
kirkju. Hreppurinn lét þá kirkjuna
hafa Kaldárhöfða í skiptum fyrir
Skjaldbreið. I núverandi kröfugerð
segist ríkið eiga Skjaldbreið sem og
Kaldárhöfða. Einnig má nefna að í
Biskupstungum telur ríkið sig eiga
stóran hluta af óskiptu landi
Úthlíðartorfu, en samkvæmt nær
fjögurra alda
landamerkjagemingum telst til
hennar Úthlíðarhraun, Högnhöfði,
Svínahraun og þaðan til norðurs og
norðnorðausturs allt land inn að
Hagavatni og Sandvatni. Þetta
landsvæði vill kröfunefnd ríkisins
telja til þjóðlendna en eigendur
Úthlíðar hafa í höndum afsal, sem
byggir á vísitasíugerð Brynjólfs
biskups Sveinssonar frá 1646.
Afsalið er þinglýst og fylgdi
jörðinni þegar hún var seld á
uppboði 1787 ásamt öðrum jörðum
Skálholtsstóls í Ámessýslu.
Athygli vekur og að kröfulína
fjármálaráðuneytisins gengur þvert
í gegnum land Haukadalstorfunnar
en Kristján Kirk keypti á sínum
tíma hluta þessa lands og gaf
íslenska ríkinu til skógræktar.
Biskupstungnahreppur keypti
eyðijörðina Hóla í Biskupstungum
fyrir áratugum síðan og lagði til
afréttalands, sú jörð er með
kröfugerðinni nær öll lögð til
þjóðlendu ásamt Tunguheiði en
það land var dæmt Bræðratungu
fyrir nokkrum ámm. Sunnlenska
fréttablaðið telur Hmnamenn þó
líklegast fara verst út úr
kröfugerðum ríkisins eins og þær
liggi fyrir í dag og undir það hafa
margir aðrir tekið. Stór hluti
margra jarða á að teljast til
þjóðlendna samkvæmt korti
óbyggðanefndar og má sem dæmi
nefna Jaðar I, Tungufell, Foss og
Hlíð. Á nokkmm bæjum í
Hmnamannahreppi höfðu bændur
ekki lýst kröfum sínum enda ekki
tilkynnt að jarðir þeirra næðu inn á
það svæði sem gæti talist til
þjóðlendu. Dæmi um slíkar jarðir
em Skipholt, Þórarinsstaðir og
Laugar. Nú er talið að eigendur
þessara jarða þurfi að kanna stöðu
sína ef þeir vilja ekki láta taka
landið eignamámi. Fyrir austan
Stóm Laxá er ekki tekið eins mikið
af meintum eigum einkaaðila en
nefna má að land sem afréttafélög
Flóa og Skeiða keyptu fyrr á
öldinni er nær allt talið til þjóð-
lendna. Einnig hefur vakið athygli,
að sögn Sunnlenska fréttablaðsins
að sundlaugin í Þjórsárdal, byggðin
í Búrfelli og Sögualdarbærinn
lenda innan línu þjóðlendu eins og
hún er teiknuð í dag.
Hjörleifur Ólafsson, bóndi á
Fossi í Hrunamannahreppi, segir í
samtali við DV hinn 27. október
1999 að samkvæmt kröfugerð
þjóðlendunefndar
fjármálaráðuneytisins verði um
70% af landareign hans færð undir
þjóðlendur. Það séu um það bil 8-
900 hektarar. Honum til enn meiri
furðu liggi kröfulínan yfir hlaðið á
bænum, þar sé tvíbýli og
samkvæmt línunni sé hluti
heimamanna orðinn að
óbyggðafólki sem búi á þjóðlendu.
Viðbrögð við kröfugerð ríkisins
Kröfugerð nefndar íjrmálaráðu-
neytisins hefur vakið hörð
viðbrögð margra landeigenda í
Ámessýslu. Mönnum hefur komið
á óvart að nefndin gerir kröfur sem
skera þinglýst landamæri lögbýla.
Guðni Ágústsson,
landbúnaðarráðherra sagði meðal
annars í kvöldfréttum Ríkis-
útvarpsins hinn 15.10. 1999 „Ef
kröfugerð ríkisins er með þessum
hætti þá kemur það mér verulega á
óvart, því mér innst að það hafi
verið borin mikil virðing fyrir
eignarlöndum manna í þeirri
umræðu sem fram fór á Alþingi. „
Hann sagði jafnframt að hann teldi
það hafi verið skýrt af hálfu
Alþingis að til þjóðlendna hefðu
fyrst og fremst átt að tilheyra þau
lönd sem væru einskis manns land.
„Eignarlönd manna sem sannarlega
em eignarlönd manna, þau em alls
ekki innan þessara marka, „ sagði
Guðni Ágústsson jafnframt.
Að sögn Ólafs Bjömssonar
hæstaréttarlögmanns sem er
lögfræðingur margra hagsmuna-
aðila í sýslunni, er kröfugerð
ríkisins „aðför að eignarrétti
manna. „ Hann segir að nefnd
ríkisins hafi gert mjög grófa kröfu,
ýtmstu kröfu, fyrir hönd ríkisins,
kröfur hennar teygi sig langt niður í
byggð og að hún virði að vettugi
þinglýst landamerki. „Eg efast um
að það hafi verið skilningur manna
almennt og ég efast um að það hafi
verið skilningur alþingismanna,
alla vegana ekki þeirra þingmenna
sem ég hef talað við að þessi lög
ættu að verða til þess að þinglýst
landamerki lögbýla væm í einhvers
konar uppnámi. Landamerkjalögin
frá 1882 vom sett til að ganga frá
þessum málum fyrir meira en 110
ámm síðan og þá vom þinglýst
nánast öll landamerki hér í
Ámessýslu. Það hefur enginn
ágreiningur verið um þessi
landamerki síðan, jarðir gengið
kaupum og sölu, verið seldar á
uppboði og menn hafa eignast þær
fyrir arf og þar fram eftir götunum.
„ Ólafur segir jafnframt að „Það er
ekki sama hver gerir slíkar ýtrastu
kröfur, það er öðmvísi þegar að
ríkið sjálft á í hlut. „
I greinargerð með kröfulýsing-
um nefndar fjármálaráðuneytisins
segir að nefndin hafi ekki talið
landamerkjalýsingar einhlítt gagn
um landamerki, önnur gögn þyrftu
að styðja niðurstöðuna. Þar hafi
nefndin meðal annars unnið eftir
því hvort fyrir lægi viðurkenning
og uppáskrift þeirra sem rétt áttu til
aðliggjandi landsvæða. Nefndar-
menn leggi ríka áherslu á að það
skipti miklu máli hvort staðfesting
landamerkjalýsinga séu einhliða, ef
svo sé véfengi nefndin þær og
skipti þá ekki máli hvort um sé að
ræða þinglýst gögn. Mismunurinn
á kröfugerð landeigenda og ríkisins
Lögin erufyrst ogfremst
verklagsreglur um hvernig skuli
staðið að málum við að skýra
eignaraðild. Lögin eru ný og lítið erfarið
að reyna á þau enn sem komið er. Fyrsta
landsvœðið bíður afgreiðslu
óbyggðanefndar og menn eru enn að átta
sig á verklagsreglunum. Gert er ráðfyrir
að afgreiðslu Amessýslu verði lokið um
mitt nœsta sumar. Það verður fróðlegt að
fylgjast með afgreiðslu sýslunnar hjá
óbyggðanefnd og hvernig breytingar
verði á næstunni gerðar á lögum um
þjóðlendur. Ekki má telja óeðlilegt að
gera þurfi slíkar breytingar á lögum sem
í raun eru verklagsreglur, því reynslan
ein getur skorið úr um hvaða verklag
henti best.