Bændablaðið - 18.01.2000, Blaðsíða 17

Þriðjudagur 18.janúar 2000
BÆNDABLAÐIÐ
17

byggist fyrst og fremst á misjöfnu
mati á þessum einhliða
landamerkjalýsingum.
Ámi Kolbeinsson formaður
kröfunefndar ríkisins segir það
koma á óvart að landeigendur geri
kröfur um beinan eignarrétt til svo
að segja allra afrétta. Verði orðið
við kröfum þeirra, segir hann ljóst
að hverfandi hluti hálendisins verði
talinn til þjóðlendna. Hér stangist
tvö meginviðhorf á, annars vegar
viðhorf einkaaðila sem telji að svo
að segja allt land sé háð
einkaeignarétti og þjóðlendur þá
ekki til nema í
undantekningartilfellum og svo
viðhorf hins opinbera sem krefst
þess að allt land sem teljist vera
eðlilegur hluti hálendisins teljist til
þjóðlendna, enda hafi menn ekki
óyggjandi eignarheimildir fyrir því.
Lögin og óskin um kröfugerð
sem fylgi hefur einnig verið
gagnrýnd fyrir að vera „öfug
sönnunarbyrði, „ eins og Loftur
Þorsteinsson, oddviti Hrunamanna,
kemst meðal annars að orði. Að
hans sögn er kröfugerð ríkisins
nánast „dónaskapur. „ Ríkið gefi
með þessu í skyn að menn eigi ekki
það sem þeir hafi þinglýst skjöl til
staðfestingar um. Menn hafi afsöl
fyrir þessum eignum og hafi greitt
skatta og gjöld af jörðunum og hafi
fengið að veðsetja þær fyrir lánum
sínum. Nú sé allt í einu farið að
véfengja eignarrétt þeirra, segir
Loftur. Hann tekur undir þá
gagnrýni að kröfur ríkisins nái inn
fyrir landamerki lögbýla. Hann
segir málið allt skaða landeigendur,
jarðimar séu til dæmis ekki
söluhæfar á meðan að á þessu
stendur og þetta skapi óvissu og
óróleika meðal manna. Kröfur
ríkisins teygi sig að hans mati langt
niður í byggð, og fjórar jarðir í
Hrunamannahreppi sem ekki vom
taldar í auglýsingunni lendi að
hluta til inni í kiöfugerð ríkisins.
Reyndar hafi verið sleginn vamagli
í auglýsingunni um að aðrar jarðir
en þær sem tilgreindar séu kunni að
liggja á mörkum svæðisins að
sunnanverðu. Línan sem
kröfunefnd ríkisins hafi látið draga
sé einnig í hæsta máta óeðlileg.
„Þetta er eins og jarðskjálftalínurit
,„ segir Loftur „það er eins og þeir
hafi týnt reglustiku sinni og þeir
fara nánast hvergi eftir makalínum
afrétta. Mönnum virðist línan vera
dregin eftir hæðarlínum hún liggur
við mörk snjóleysis og snjóa. „
Hann segir kröfur nefndarinnar
vera „fyrir neðan allar hellur, „
ekki sé einu sinni samræmi rnilli
texta og teikninga þeirra, að sú lína
sem gerð er á teikningum fari ekki
saman við þann texta sem með
fylgi.
Páll Lýðsson, sagnfræðingur í
Litlu-Sandvík, tekur undir orð
Lofts og segir að kröfunefnd
ríkisins hafi sýnt óvönduð
vinnubrögð. Þannig hafi til dæmis
verið gerð krafa á korti um fjóðung
af landi Hrauntungu í
Gnúpverjahreppi, svo þegar að
farið var að lesa skráða kröfugerð
reyndist hún ekki samhljóða
teikningunni. Nefndarmenn
fjármálaráðuneytisins hafí í
samtölum við sig staðfest að þama
væri um ónákvæmni í teikningu að
ræða, rétt væri farið með í
skriflegri kröfugerð, þannig að ekki
stæði til að snerta við landi
Hrauntungu. Páll kvaðst fullviss
um að þessu væri svipað háttað á
fleiri stöðum, það væri mikil vinna
framundan „að lúsaleita teiknað
kort og skrifaðan texta. „ Einnig er
Páll ósáttur við vinnubrögð
kröfunefndarinnar hvað varðar
ömefni, hann segir þá sýna
kæruleysi í vinnubrögðum, sem
dæmi er kennileiti sem þeir nefna
Sandavatn en heiti í raun Sandvatn
og mörg slík dæmi séu. Það rýri
trúverðugleika kröfugerðar þeirra.
Páll er einnig ósáttur við
heimildaleit kröfuunefndar. Hann
segist hafa fengið staðfest að
nefndin hafi notað „lélegar „
heimildir. Nefndin hafi stuðst við
fjórar bækur auk þinglýsingaskjala.
Bækumar eru Landnáma, Göngur
og réttir II, Arbók Ferðafélags
Islands '96 „Ofan hreppafjalla „ og
Amesþing á landnáms- og söguöld
eftir Einar Agústsson frá 1950.
„Hvers vegna nota þeir ekki, svo
dæmi séu nefnd, Sunnlenskar
byggðir eða annað bindi
Jarðabókar Arna Magnússonar og
Páls Vídalín, um Ámessýslu? „
spyr Páll Lýðsson. Hann segir ljóst
að nú verði menn að leggjast í
aukna heimildaöflun, þar sem
þjóðlendunefnd lýsi efa á einhlítar
landamerkjalýsingar og hafi sagt að
menn þurfi „að renna fleiri stoðum
undir kröfur sínar. „ „Við munum
leita betur í Þjóðskjalasafni og
fínna þinglýst afsöl, kaupsamninga,
makaskiptasamninga og
erfðaskiptasamninga ,„ segir Páll.
Hann tekur undir þá gagnrýni sem
Olafur Bjömsson og fleiri hafa sett
fram um að Landnáma sé hæpin
heimild. Bókin hafi verið skrifuð
um 1220 þá hafi verið liðin á þriðja
hundrað ár frá landnámi. „Ef við
ætluðum í dag að fara skjalfesta
eitthvað sem átti að gerast fyrir
rúmum tvö hundmð ámm lendum
við strax í vandræðum ef við
höfum ekkert í höndunum nema
munnmæli, þau fymast fljótt. „
Páll telur að nota eigi
doktorsritgerð Bjöms Lárussonar
sagnfræðings, hún fjalli um
eigendasögu jarða frá 1685 og sé í
raun heil jarðabók. Meirihluti jarða
hafi þá verið í eigu kirkjunnar og
kirkjan hafi þá verið talin í
óyggjandi rétti að útbúa sín
landamerki. Þegarþær jarðirhafi
verið seldar, þá hefðu þær verið
seldar með réttum jarðamörkum og
með hjálp skjala megi oft rekja
gögn aftur að þeim tíma.
Páll Lýðsson hefur í viðtali í
Morgunblaðinu hinn 31.10.1999
einnig bent á gagnrýni manna á
þann tíma sem yfirferðin muni taka
og hvaða hættum það geti boðið
heim. Óbyggðanefndin eigi á næstu
átta ámm að ljúka umfjöllun um
allt land. Það sé þó ekki fyrr en
eftir að óbyggðanefnd hafi með
lögformlegum hætti tilkynnt að
ákveðið landsvæði verði tekið til
meðferðar sem fyrirvarar um störf
óbyggðanefndar séu settir inn á
þinglýst skjöl viðkomandi eigna.
Þama skapist mismunur milli
jarðeigenda, þeir sem viti að langt
geti liðið þar til þeirra svæði verði
tekin til umfjöllunar, geti selt
landsvæði áður en til meðferðar
óbyggðanefndarkomi. Hver
réttarstaða slíki'a kaup- og
sölusamninga teljist vera skal ósagt
látið og líklegt að yrði dómstóla að
skera úr.
Einnig hefur verið gagnrýnt að
ríkið byggi kröfur sínar á því að
bændur hafi aðeins nýtt sér
beitarrétt jarðanna. Lögfræðingar
bændanna halda því fram að nýting
sé háð því hvaða afrakstur landið
geti gefið hverju sinni. Það sé því
ekki unnt að svipta menn
eignarrrétti á landi á þeirri forsendu
einni að landið hafi aðeins verið
nýtt til beitar nú síðustu árin.
Að sögn Kristjáns Torfasonar,
formanns óbyggðanefndar, hafa
bændur flestir byggt kröfur sínar á
landsamerkjabréfum sem voru og
eru flest öll gerð á ámnum 1880 og
1890 og þar séu mörk jarðanna
tilgreind með rnjög mismunandi
hætti. Samkvæmt þeim lögum sem
þá giltu áttu landeigendur sjálfir að
gera sínar landamerkjalýsingar og
þeir sem áttu mörk að þeirra landi
að staðfesta að rétt væri með farið.
Vandinn gagnvart efstu jörðunum
er sá að þar var enginn til að
staðfesta línuna til ijalla. Hann
segir jafnframt að kröfur nefndar
fjármálaráðuneytisins fari einnig
stundum þvert á landamerkja-
lýsingar. Hann segir kröfur ríkisins
á þó nokkxum stöðum fara langt
niður í sveit en ekki sé ljóst hvort
ríkið ætli að endurskoða þær kröfur
sínar í ljósi þess sem liggur fyrir
þegar að búið er að draga allar
kröfur upp á sameiginlegt kort.
Hlutverk óbyggðanefndar verði
nú, að sögn Kristjáns, að reyna að
ná sáttum milli aðila. Málflutningur
hefjist eftir áramót og þá fari línur
að skýrast. Ámessýsla sé prófsteinn
í málinu og kannski ekki óeðlilegt
að allir aðilar geri ýtmstu kröfur.
Það séu fyrstu kröfugerðir sem nú
komi fram og ekki sé ólíklegt að í
ljósi fenginnar reynslu muni
verklag taka breytingum.
Gagnrýni á lögin
I framsögu forsætisráðherra á
sínum tíma kom fram að „ekki
verður fyrir fram séð við öllum
þeim vandamálum sem kunna upp
að koma og úr þeim verður ekki
Ieyst á einu bretti. „ Hann lagði
áherslu á að „með samþykkt þessa
fmmvarps er aðeins fyrsta skrefið á
langri leið tekið og með því er ekki
svarað hvemig framtíðarskipan
ýmissa þeirra málaflokka sem
nefndir hafa verið til sögunnar,
verði háttað. „
Nú þegar em menn búnir að
rekast á tvö ákvæði í lögunum sem
þarfnast úrbóta. í fyrsta lagi nefna
menn ákvæðin um gjafsókn. Þau
þurfi að vera skýrari. 1 lögum urn
meðferð einkamála em ákvæði um
gjafsóknir. Þar segir m.a. í 126. gr.
að veita megi gjafsókn að uppfyll-
um tilteknum skilyrðum, svo sem
ef efnahagur er bágur eða ef „að
úrlausn máls hafi vemlega almenna
þýðingu eða varði vemlega miklu
fyrir atvinnu, félagslega stöðu eða
aðra einkahagi umsækjanda. „
Einnig er kveðið á um að veita
megi gjafsókn þegar að svo sé fyrir
mælt í öðmm lögum. Páll Lýðsson
hefur meðal annars gagnrýnt þetta
og sagt að kveða verði skýrar að
orði, bændur sem séu að veija
eignir sínar teljist flestir eignamenn
og þá séu lagaákvæði um gjafsókn
tiltölulega haldlaus. Réttara væri,
að hans mati, að kveða á um að
allur flutningur fyrir óbyggðanefnd
ásamt tilheyrandi útgjöldum sem
fylgi gagnaöflun verði greiddur úr
rikissjóði, en um leið verði að
tryggja eftirlit með þeim kostnaði
sem fylgi gagnaöflun.
Einnig gagnrýna menn 15. gr.
laganna þar sem segir að
„óbyggðanefnd leitar sátta með
aðilum nema telja verði að
sáttatilraun verði árangurslaus. „
„Hver á að segja til um hvort það
þýði að leita sátta? „ spyr Páll
Lýðsson. Hér þurfi að kveða fastar
að orði, þannig að tryggt verði að
óbyggðanefnd byrji alltaf á að leita
sátta. Sem dæmi megi kveða á um
að haldnir skuli a.m.k. þrír
sáttafundir áður en grípa megi til
annarra úrræða.
Þeim röddum hefur og ijölgað
að undanfömu sem vilja breyta
vinnuferlinu öllu. Olafur Bjömsson
er einn þeirra sem telja eðlilegra að
óbyggðanefnd sjái sjálf um að afla
grunngagna, marka
þjóðlendulínuna, auglýsa hana og
leiti svo eftir athugasemdum. Það
skipti ekki síst máli að sögn Ólafs
að „menn geta þá verið alfarið
vamarmegin í málflutningi sínum. I
dag em í raun tveir sóknaraðilar að
vinna að sama máli með tilheyrandi
kostnaði og tvíverknaði og það er
mjög gagnrýnisvert. „ Ef óbyggða-
nefnd yrði látin vinna þannig mætti
spara mikla fjármuni. I stað þess að
þrír hópar séu að vinna sama
verkið og allt verði að lokum greitt
úr ríkissjóði ætti að nægja að einn
hópur sjái um að afla gagna á
þjóðskjalasafni, teikna inn tillögu
að þjóðlendulínu á kort og útbúa
skriflega lýsingu. Þau gögn yrðu
svo auglýst og menn geti gert
kröfur ef þeir yrðu ósáttir. Aðrir
hafa bent á að slíkt verklag gangi
kannski ekki, því óbyggðanefnd
eigi að vera hlutlaus úrskurðaraðili
og geti því ekki átt fmmkvæði að
því að leggja þjóðlendulínu, hins
vegar mætti breyta þannig að það
yrði hlutverk kröfunefndar ríkisins
að leggja fram kröfur og þeir sem
teldu sig eigendur gætu þá snúist til
vama.
Kristján Torfason segir að nú
þegar sé farið að vinna að uppkasti
að lagabreytingum vegna laga urn
þjóðlendur. Það sé ljóst að breyta
verði ákvæðum um gjafsókn þar
sem þau séu haldslaus eins og þau
eru í núgildandi lögum. Hann
segist ekki telja að kveða þurfi
fastar að orði um að leita skuli
sátta, sérhvert mál verði í raun
rekið eins og dómsmál fyrir
nefndinni og því óþarfi að breyta
orðalagi 15. greinar. Menn hafi nú
þegar rekist á ýmsa vankanta við
framkvæmdir og rétt sé að leiðrétta
allt slfkt sem fyrst. Að því sé stefnt
með fyrirhuguðum laga-
breytingum, en þar sem einungis er
um uppkast að ræða enn sem
komið er, vill Kristján ekki segja
frekar hvað í breytingunum kunni
að felast, enda öðlist þær ekki gildi
fyrr en eftir meðferð Alþingis.
Löngu tímabœr lagasetning
Lögin um þjóðlendur eru
óaðskiljanlegur þáttur í stefnu-
mörkun ríkisstjómarinnar um
málefni hálendisins. Þegar búið
verður að skera úr um markalínur
milli eignarlanda og þjóðlendna
verður allur réttur manna á hálendi
Islands skýr.
Lögin eru fyrst og fremst
verklagsreglur um hvemig skuli
staðið að málum við að skýra
eignaraðild. Lögin eru ný og lítið er
farið að reyna á þau enn sem komið
er. Fyrsta landsvæðið bíður
afgreiðslu óbyggðanefndar og
menn em enn að átta sig á verk-
lagsreglunum. Gert er ráð fyrir að
afgreiðslu Árnessýslu verði lokið
um mitt næsta sumar. Það verður
fróðlegt að fylgjast með afgreiðslu
sýslunnar hjá óbyggðanefnd og
hvemig breytingar verði á næstunni
gerðar á lögum um þjóðlendur.
Ekki má telja óeðlilegt að gera
þurfi slíkar breytingar á lögum sem
í raun eru verklagsreglur, því
reynslan ein getur skorið úr um
hvaða verklag henti best.
Þó ágreiningur ríki um hvaða
leið skuli farin, þá er fullvíst að það
var orðið tímabært að skera úr um
eignarhald á hálendinu og margir
hefðu viljað líta slíka löggjöf fyrr.
Þóra Þórarinsdóttir
Greinargerð um heimildanotkun
Lög, lagasafn Alþingis,
http://althingi.is/lagas/, 4.11.1999:
Landskiptalög, 46/1941
Lög um meðferð einkamála 91/1991
Lög um landamerki o.fl., 41/1919.
Lög um rannsóknir og nýtingu á auðlindum
í jörðu. 57/1998
Lög um þjóðlendur og ákvörðun marka
eignarlanda, þjóðlendna og afrétta,
58/1998,
Sveitarstjómarlög, 45/1998.
Frumvarp um þjóðlendur, umræður á
122. Igjþ. Alþingis,
http://althingi.is/altext/122/, 05.11.1998
Davíð Oddsson, flutningsræða með
þjóðlendnafrumvarpi 05.02.1998
Hjörleifur Guttormsson, umræður um
þjóðlendnaífumvarp, 05.02.1998,
Umræður um þjóðlendnafrumvarp á 122
löggjafarþingi, ræður þingmanna.
Upplýsingarit:
Hálendi fslands, ríkisstjóm fslands, Rvík,
1999.
Kröfugerðir til óbyggðanefndar,
óbyggðanefnd, Rvík 1999.
Óbyggðanefnd, óbyggðanefnd, Rvík, mars
1999.
Upplýsingar, Stjómarráð íslands,
heimasíða http://bmnnur,stjr.is, veralda-
vegurinn 9.11/99
Greinar úr dagblöðum og
héraðsfréttablöðum, önnur blöð:
„Hefur þinglýsing misst gildi sitt",
Morgunblaðið 248.tbl.87.árg.31.10.1999
.Jliminn og haf milli krafna ríkisins og
Ámesinga”, Morgunblaðið 248.tbl.87.
árg.31.10.1999.
„Hvar liggur kröfuh'na ríkisvaldsins",
Sunnlenska fréttablaðið 79.tbl.22.10. 1999.
„Kemur á óvart að gerðar séu kröfur um
beinan einkaeignarrétt til allra afrétta",
Morgunblaðið 248.tbl.87.árg.31.10.1999
„Ríkið gerir kröfur til meirihluta iands
sumra jatða sem ná inn á hálendið" Sunnl.
fréttablaðið 79.tbl.22.10.1999.
.Jííkið vill leggja stóra hluta jarða undir
sig”, Hjörleifur Ólafsson viðtal, DV 247.tbl.
89. og25.árg. 27.10.1999
„Tilkynning frá óbyggðanefnd", Lögbirt-
ingablað, 24.tbl 92.árg. 5.mars.l999
Utvarpsviðtöl:
Einar Jónsson, bóndi Tunguheiði í
Hmnamhr. Soffía Sigurðardóttir, Svæðis-
útvarp Suðurlands, 20.10.1999.
Guðni Ágústsson, landbúnaðarráðherra,
Hjördís Finnbogadóttir, Fréttir kl 18:00,
Rúv, 15.10.1999.
Hjörleifur Ólafsson, bóndi Fossi
Hmnam.hr.. Þóra Kr. Ásgeirsdóttir,
Spegillinnkl. 18:00, Rúv, 15.10.1999.
Kristján Torfason, Broddi Broddason,
Spegiilinn kl 18:00,Rúv, 11.10.1999.
Loftur Þorsteinsson.oddviti Hmnam.hr.,
Þóra Kr. Ásgeirsdóttir, Fréttir kl 18:00,
Rúv, 09.10.1999.
Ólafur Bjömsson, hæstaréttalögmaður,
Soffía Sigurðardóttir, Svæðisútvarp
Suðurlands 22.10.1999.
Ólafur Bjömsson, hæstaréttalögmaður,
Sveinn E Helgason, Fréttir kl 16:00, Rúv,
14.10.1999.
Ólafur Bjömsson, hæstaréttalögmaður,
Sveinn E Helgason, Fréttir kl 18:00, Rúv,
14.10.1999.
Ólafur Bjömsson, hæstaréttalögmaður,
Þóra Þórarinsdóttir, Byggðalína kl 15:00
Rúv 13.07.1999.
Viðtöl:
Kristján Torfason, form. óbyggðanefndar,
15.11.1999.
Loftur Þorsteinsson, oddviti Hmna-
mannahr., 09.11.1999.
Oddur Þ. Hermannsson, landslagsarkitekt,
26.10.1999.
Ólafur Bjömsson, hæstaréttarlögmaður,
26.10.1999.
Páll Lýðsson, sagnfræðingur, 12.11.1999.