Bændablaðið - 01.02.2000, Blaðsíða 6

6
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 1. febrúar 2000
Breytingar á landi
Nýting lands til ræktunar og
beitar er forsenda landbúnaðar.
Þessu fylgja breytingar á útliti
lands og eðli. Þannig breytir fram-
ræsla ásýnd lands, og um leið
breytast lífsskilyrði í jarðveginum
og á yfirborði hans. Svipað má
segja um sléttun, þar sem ósléttu
yfirborði er breytt í tún.
Ofnýting til uppskeru, en þó
einkum til beitar, hefur í för með
sér gróðureyðingu og síðar jarð-
vegseyðingu. Þetta er vafalítið al-
varlegasta staðbundna umhverfis-
vandamálið á íslandi, einkum um
miðbik landsins þar sem gróður er
viðkvæmastur.
Líffrœðileg fjölbreytni
Mengun hefur áhrif á
líffræðilega fjölbreytni, þar sem
framandi efni í umhverfinu geta
eyðilagt lífsskilyrði tiltekinna líf-
vera á sama tíma og lífsskilyrði
annarra eru bætt. Dæmi um þetta
er áburðargjöf sem eykur vaxtar-
hraða grastegunda en útrýmir út-
hagagróðri og smásæjum lífverum
í efstu lögum jarðvegs.
Ahrif landbúnaðar á líffræði-
lega fjölbreytni felast ekki aðeins í
Hvað er liœgt að gera til að ná
fram sáttum?
Aður en rætt er um leiðir til að
ná fram sáttum milli landbúnaðar
og umhverfis er rétt að íhuga hvað
slíkar sættir þurfi að fela í sér. Hér
sem annars staðar er ekki til neitt
algilt svar, en aðalatriðið hlýtur þó
að vera að sambúð manns og um-
hverfis sé með þeim hætti að kom-
andi kynslóðir geti nýtt sér auð-
lindir landsins sér til lífsviðurværis
um ókomin ár. Með öðrum orðum
felast sættirnar í sjálfbærri þróun,
þ.e. þeirri hugmyndafræði sem
endurspeglast í þessum gamla
málshætti frá Kenýa:
„ Við fengum Jörðina ekki í arf
frá forfeðrum okkar, við liöfum
hana að láni frá bömunum okkar."
Sáttatillögur
Hér á eftir verða nefnd nokkur
dæmi um aðgerðir sem stuðlað
gætu að sáttum milli landbúnaðar
og umhverfis og fela því í sér spor
í áttina að sjálfbærri þróun. Flestar
þessar aðgerðir stuðla jafnframt að
fjárhagslegum sparnaði.
Landbúnaöur
Stefán Gíslason,
umhverfisstjórnunarfræ&ingur MSc
Sáttaleið 1:
Gœtileg notkun eldsneytis og
áburðar
Hægt er að draga töluvert úr
eldsneytisnotkun og áburðar-
notkun í landbúnaðinum, m.a. með
því að velja sparneytnar dráttarvél-
ar og með því að láta vélarnar
aldrei ganga í lausagangi að
óþörfu. Með þessu móti endast
olíulindir heimsins örlítið lengur
en ella, auk þess sem dregið er úr
loftmengun og sliti á vélunum. Þá
er hægt að draga verulega úr
notkun á tilbúnum áburði með
dæmi má nefna tiltekin litaraf-
brigði eða sérstakt vaxtarlag búljár
eða þau áhrif sem innflutningur
framandi stofns hefur á genamengi
stofnsins sem fyrir er.
Velferð dýra
Með áhrifum landbúnaðar á
velferð dýra er einkum átt við
þætti sem fallið gætu undir dýra-
verndunarlög. Einnig er þó vert að
velta fyrir sér áhrifum sem verk-
smiðjubúskapur hefur á velferð
dýra, jafnvel þótt öllum kröfum
laga og reglugerða sé fylgt. Sem
dæmi má nefna að samkvæmt
evrópskum stöðlum er hverri hænu
í hænsnabúi ætlaður gólfflötur sem
er minni en venjulegt prentarablað
(A4).
Er landbúnaðurinn rekinn
ísátt við umhverfið?
Af framanskráðu má ljóst vera
að svarið við fyrri meginspum-
ingunni í upphafi þessarar greinar
er neikvætt. Landbúnaðurinn er
ekki rekinn í sátt við umhverfið, að
minnsta kosti ekki í fullri sátt.
Hinu má þó ekki gleyma, að áhrif
landbúnaðar á umhverfið em ekki
endilega öll neikvæð. Auk heidur
ráðast áhrifin mjög af áherslum í
búrekstrinum, ástandi jarðvegs og
gróðurs á viðkomandi landsvæði
o.s.frv.
Tengsl landbúnaðarins við umhverfið eru aug-
ljósari en tengsl flestra annarra atvinnugreina. En
er landbúnaðurinn rekinn í sátt við umhverfið?
Og ef svo er ekki hvað er þá hægt að gera til að ná
fram sáttum? Þessi grein fjallar í stuttu máli um
þessar tvær meginspumingar.
Neikvæðum umhverfisáhrifum landbúnaðar má í
aðalatriðum skipta í fjóra flokka, þ.e.a.s.
mengun, breytingar á landi, minnkun líf-
fræðilegrar fjölbreytni og áhrif á velferð dýra.
Rétt er að benda á að þessir flokkar skarast í
mörgum tilfellum. Þannig hefur mengun eða
breytingar á landi oft í för með sér breytingar á
líffræðilegri fjölbreytni. Einnig er rétt að undir-
strika að mismunandi umhverfisáhrif tengjast
mismunandi búrekstri, hvort sem þar er átt við
mismunandi búpening eða ólíkar aðferðir við
ræktunina.
Mengun
Eldsneyti er helsta uppspretta
mengunar frá landbúnaði. Nútíma
landbúnaður er háður vélbúnaði af
ýmsu tagi. Þar hafa díselknúnar
dráttarvélar mest að segja. Við
brennslu á hráolíu berast ýmis
mengandi efni út í andrúmsloftið,
svo sem koltvísýringur, köfnunar-
efnisoxíð, brennisteinsoxíð og sót-
agnir.
Tilbúinn áburður er önnur upp-
spretta mengunar. Aburðarefni
sem renna frá ræktuðu landi út í
nærliggjandi ár og vötn geta leitt
til ofaugðunar, þ.e. aukins vaxtar
plantna í vötnunum með tilheyr-
andi aukningu á lífmassa, súrefnis-
þurrð og breytingum á dýralífi. Of-
auðgun er ekki talin til stórra
vandamála hérlendis.
Ýmiss konar úrgangur fellur til
í landbúnaði eins og í annarri at-
vinnustarfsemi. Þar má nefna land-
búnaðarplast, ýmis spilliefni,
byggingarúrgang, lífrænan úrgang
o.s.frv. Mengun af þessu tagi er
víða áberandi í íslenskum sveitum.
þeim áhrifum á lífsskilyrði teg-
unda, heldur einnig í áhrifum á
erfðafræðilega fjölbreytni innan
sömu tegundar. Með ofuráherslu á
ræktun afmarkaðra eiginleika sem
taldir eru ákjósanlegir á hverjum
tíma, er hægt að útrýma öðrum
eiginleikum úr genamenginu. Sem
Landhúnaðurí
sátt viO umhverfiO
skynsamlegri nýtingu húsdýra-
áburðar, ekki síst hins fljótandi
hluta sem inniheldur mikið af
áburðarefnum. Því skyldu menn
fleygja efnum sem fást ókeypis í
áburðarkjöllurum og kaupa síðan
sömu efni annars staðar frá með
æmum tilkostnaði?
Sáttaleið 2:
Bœtt meðhöndlun úrgangs
Miklar framfarir hafa orðið í
meðhöndlun úrgangs til sveita.
Sorphaugar í nágrenni bæja heyra
flestir sögunni til og úrgangsolfa er
víðast meðhöndluð með meiri
gætni en áður var títt. A öðrum
sviðum úrgangsmeðhöndlunar
hefur hins vegar orðið afturför,
ekki síst í meðhöndlun á Iífrænum
úrgangi frá bústarfseminni og
heimilishaldinu. Verðmæti lífræns
úrgangs er hvergi augljósara en til
sveita. Enginn lífrænn úrgangur
ætti að fara í sorpgáma. Hann er
allan hægt að nýta til uppgræðslu
og jarðvegsbóta, annað hvort beint
eða að lokinni jarðgerð.
Rúllubaggaplast er vaxandi
hluti af úrgangi frá landbúnaði.
Þetta plast er mjög orkuríkt, enda
framleitt úr olíu. Finnist ekki leiðir
til að endurvinna plastið er því
sjálfsagt að nýta það til orkufram-
leiðslu. Sé ekki kostur á slíku ætti
að geyma plastið á vísum stað þar
til úr rætist, t.d. með því að urða
það sérstaklega þar sem hægt er að
grafa það upp síðar.
Sáttaleið 3:
Endurskoðun landnotkunar
Endurskoðun landnotkunar er
brýnasta umhverfismálið sem ís-
lenskur landbúnaður stendur
frammi fyrir. Eyðing gróðurs og
jarðvegs er stórkostlegt vandamál
á mörgum landssvæðum, einkum
um miðbik landsins. Stjórnun
þessara mála er vandaverk, en
engu að síður er óhjákvæmilegt að
samtök bænda, Alþingi, ríkisstjóm
og einstakar sveitarstjórnir grípi til
aðgerða á þessu sviði. Að öðrum
kosti verða afkomumöguleikar
komandi kynslóða skertir og lítið
um sættir milli landbúnaðar og
umhverfis.
Sáttaleið 4:
Lífrœnn landbúnaður
Lífrænn landbúnaður hefur alla
jafna mun minni neikvæð áhrif á
umhverfið en aðrar búrekstrarað-
ferðir. Veigamikið atriði í þessu
sambandi er samhengið á milli
ræktunaraðferða og gæða (þ.e. kol-
efnisinnihalds) jarðvegs, en líf-
rænn landbúnaður gengur mun
minna á þessi gæði en hefð-
bundinn landbúnaður. Kolefnis-
innihald jarðvegs getur öðlast nýja
merkingu og nýtt efnahagslegt
mikilvægi ef binding kolefnis í
jarðvegi og lággróðri verður viður-
kennd sem hluti af aðgerðum til að
draga úr styrk gróðurhúsaloft-
tegunda í andrúmsloftinu í sam-
ræmi við markmið Kyoto-bókun-
arinnar.
Þeir sem ekki treysta sér til að
hefja lífrænan landbúnað geta
tekið upp vistvæna búskaparhætti,
þ.e. „sértæka gæðastýrða landbún-
aðarframleiðslu". Reyndar dregur
framleiðsla af þessu tagi ekki endi-
lega úr neikvæðum áhrifum á um-
hverfið, en engu að síður er ljóst
að bætt skýrsluhald sem þessu
fylgir leggur grunn að betri
nýtingu auðlinda í greininnni.
Lokaorð
Umræðan um landbúnaðinn og
umhverfið snýst um framtíðina.
Þessa framtíð þurfa allir að taka
þátt í að móta. Islenskir bændur
eiga að gera tilkall til að vera virkir
þátttakendur í því starfi. í því felst
að leita leiða til að gera komandi
kynslóðum kleift að mæta þörfum
sínum, þ.e. að leita leiða til að
nálgast markmiðið um sjálfbæra
þróun.
(Greinin er í aðalatriðum
samhljóða fyrirlestri höfundar á
ráðstefnunni „Landbúnaður í nútíð
og framtíð" á Hvammstanga 13.
ágúst 1999).