Bændablaðið - 28.03.2000, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 28. mars 2000
BÆNDABLAÐIÐ
5
Ráðstefna um erfðabreytt matvæli
Hugsanleg áhnf
erfOabre
Iffvera il umhverfiO
Við höfum lært af reynslunni að
öflug tækni hefur margvísleg og
oft ófyrirsjáanleg áhrif á um-
hverfið og erfðatækni í matvæla-
framleiðslu er þar engin undan-
tekning. Þegar lífverum er breytt
með því að flytja í þær ný gen er í
flestum tilvikum verið að gefa
þeim eiginleika sem þær hefðu
ekki getað öðlast eftir náttúruleg-
um Ieiðum og ekki heldur með
hefðbundnum kynbótum. Þama er
því um að ræða lífverur sem ekki
hefðu getað orðið til nema fyrir til-
stilli erfðatækninnar - þær eru
nýjung í náttúrunni. Vegna þessa
voru engar aðferðir tiltækar til að
meta áhættuna þegar farið var að
sleppa erfðabreyttum lífverum út í
umhverfið. Hins vegar var til tals-
verð reynsla af að meta hættu á
öðrum sviðum, t.d. í efnaiðnaði, og
var reynt að beita sömu aðferðum
við lífverur og þar var gert. En
lífverur hafa aðra eiginleika en
kemísk efni; þær íjölga sér og skila
nýjum eiginleikum til nýrra
kynslóða.
Hingað til hafa það eingöngu
verið erfðabreyttar örverur og nytj-
aplöntur sem sleppt hefur verið út í
umhverfið. Erfðabreytt dýr eru
höfð á afmörkuðum stöðum og
þess gætt að þau sleppi ekki út.
Reynsla af fiskeldi sýnir hins veg-
ar að erfitt er að koma í veg fyrir
að fiskar sleppi út í náttúruna.
Áhrif erfðabreyttra lífvera á
umhverfið fara eftir því hvaða
lífvera á í hlut, hvaða eiginleikum
hún hefur verið gædd og því vist-
kerfi sem hún kemur til með að
vera í. Þess vegna þarf að meta
hvert tilvik og hveija lífveru.
Þegar fyrst var farið að sleppa
erfðabreyttum lífverum út í
náttúruna beindu menn einkum
sjónum að tilfærslu gena úr erfðab-
reyttum lífverum í aðrar lífverur
og flutnings eiginleika, t.d. þols
gegn vamarefnum t illgresi, dreif-
ingu lífveranna í náttúrunni, hæfni
þeirra til að lifa af og jafnvel hafa
betur í samkeppni við aðrar lífver-
ur og áhrifum erfðabreyttra lífvera
á líffræðilegan fjölbreytileika. Á
tímabili dró úr áhyggjum manna
þar sem ekkert kom fram sem
benti til þess að erfðabreyttar
lífverur hefðu neikvæð áhrif á um-
hverfið. Nú er hins vegar orðið
ljóst og viðurkennt að þegar
erfðabreyttar plöntur vaxa innan
frævunaríjarlægðar frá skyldum
plöntum er óhjákvæmilegt að
víxlfijóvgun geti átt sér stað. Þetta
á m.a. við um repju sem á villta
ættingja víða í Evrópu, þ. á m. teg-
undir sem taldar eru illgresi.
Gen sem stýra myndun á Bt-
eitri, náttúrulegu vamarefni sem
framleitt er af jarðvegsbakteríum,
hafa verið flutt í margar nytj-
aplöntur. I flestum þeirra er eitrið
framleitt í öllum plöntuhlutum og
rætur plantanna seyta því út í
jarðveginn þar sem það situr á
' *
virku formi á jarðvegsögnum
mánuðum saman. Ekki er ljóst
hvort þetta er neikvætt eða
jákvætt, en það sýnir að miklu
meiri rannsókna er þörf á ýmsum
áhrifum erfðabreyttra lífvera á um-
hverfið.
Fiskum hefur verið erfðabreytt
til að auka vaxtarhraða þeirra vem-
lega og hafa þeir þann hag af
stærðinni að þeir geta æxlast við
fleiri fiska en ella. Einnig hefur
fiskum verið erfðabreytt til að
auka kuldaþol þeirra. Ef erfðab-
reyttir fiskar sleppa út í náttúmna
geta þessir nýju eiginleikar orðið
til þess að þeir hafi betur í sam-
keppni við skylda fiska. Til að
koma í veg fyrir slíkt er hægt að
gera þá ófijóa. Á svipaðan hátt er
hægt að beita líffræðilegri
afmörkun til draga úr eða koma í
veg fyrir genaflæði, víxlfrjóvgun
og önnur áhrif erfðabreyttra planta,
þ.e. að koma í veg fyrir að lífver-
umar fjölgi sér. Hægt er að gera
fræ planta þannig úr garði að þau
spíri ekki nema einu sinni og koma
má í veg fyrir myndun fijóhnappa í
sjálfsfrjóvgandi plöntum þannig að
frævun fari ekki fram. Þessu síðar-
nefnda hefur m.a. verið beitt við
nokkur yrki af erfðabreyttri repju.
Lífverum hefur líka verið
erfðabreytt gagngert í þeim til-
gangi að hafa jákvæð áhrif á um-
hverfið. Örvemm og plöntum hef-
ur m.a. verið erfðabreytt til að
hreinsa upp spilliefni, þungmálma
og aðra mengun úr jarðvegi.
Áhrif erfðabreyttra lífvera á
umhverfið geta þannig verið bæði
jákvæð og neikvæð og hægt er að
draga úr neikvæðum áhrifum eins
og áður var lýst. Hins vegar sjáum
við ekki fyrir öll áhrif erfðab-
reyttra lífvera á umhverfið á þess-
ari stundu. Við verðum því sífellt
að vera á varðbergi, gefa gaum að
öllum vísbendingum um óvænt
eða neikvæð umhverfisáhrif og
halda áfram að meta hverja nýja
erfðabreytta lífvem áður en henni
er sleppt út í umhverfið.
Elíti Guðmundsdóttir,
Hollustuvernd ríkisins
BúvéMið ii
Hvanneypi
- gestagangur og góOir gripir 1999
Árið 1999 komu vel á fjórða þúsund gestir í
Búvélasafnið á Hvanneyri. Tímabilið 1. júní
-31. ágúst var safnið opið alla daga kl. 13-
18 en á öðmm tímum eftir þörfum. Þá var
töluvert um heimsóknir á heimasíðu safns-
ins (www.vesturland.is/buvelasafn) en
þangað hafa komið nokkuð á 2. hundrað
gestir á hveijum mánuði undanfarið.
Vefsmiðja Vesturlands annast um heima-
síðu Búvélasafnsins.
Dagana 14. og 15. ágúst var efnt til
sérsýningarinnar Ýtur í lífi þjóðar, með
samvinnu safnsins við verktakafyrirtækið
Jörva hf á Hvanneyri, Vegagerð ríkis-
ins/Vegminjasafnið og Heklu hf. Ymsir
fleiri lögðu sýningunni gott lið. Dregin var
upp mynd af sögu beltavélanna við ræktun
og samgöngubætur hérlendis, bæði með
ríkulegu myndefni á sögusýningu sem og
með beltavélum og tækjum frá ýmsum
árum. Um 700 manns komu á þessa sýningu
sem heppnaðist prýðilega.
Nokkuð var unnið að uppgerð og
lagfæringu eldri tækja, einkum jarðvinnslu-
verkfæra frá dögum hestaflsins, en nú er
reynt að þétta þann hluta Búvélasafnsins
sem best.
Búvélasafninu bættust margir góðir
gripir á árinu. Safnið á velvildarmenn víða
um land sem reynst hafa drjúgir við að
útvega, gefa eða benda á forvitnilega gripi.
Ekki er rúm til að geta alls safnaukans hér;
nokkur dæmi verða að nægja:
Grjótgálgi - frá Friðrik Brynjólfssyni í
Austurhlíð í Blöndudal. Sá þekkti
búnaðarfrömuður Guðmundur Jósafatsson,
oft kenndur við Brandsstaði, notaði gálgann
þar í sveitum bæði við ræktun og húsagerð.
Mónafar - frá Ólafi Péturssyni í Stóru-
Tungu í Dölum. Mónafarinn er líklega kom-
inn úr smiðju Torfa Bjamasonar í Ólafsdal.
Með áhaldinu var m.a. Ieitað að mó í jörðu.
Það átti því sinn hlut í þyrmingu íslensku
birkiskóganna.
Járnsmíðaáhöld - Kolbeins í Stóraási í
Hálsasveit, sem sonur hans, Magnús, færði
safninu, en Magnús hefur fært safninu fleiri
góða gripi, m.a. IHC-plóg fyrir W-4 frá
blómatíð þeirra dráttarvéla á 5. áratug aldar-
innar.
Einhestis heysnúningsvéi með
kömbum - frá Oddi Gunnarssyni á Dag-
verðareyri við Eyjafjörð. Oddur gaf líka
gaddþreskivél, komsláttuvél (hesta-),
kornþreskivél og jjölyrkjan Trölla, svo og
saxblásara frá fyrstu árum þeirrar tækni.
Allt eru þetta hinir merkustu gripir.
Forardæla - frá Anton Jónssyni að
Naustum í Eyjafirði, sem einnig afhenti
safninu merkilegan fornplóg, sem líklega er
einn fárra arða sem til landsins bárust á
seinni öldum.
Þá fékk Búvélasafnið til tímabundinnar
varðveislu frá Byggðasafninu í Görðum
Lanz Alldog dráttarvél Sveinbjamar Bein-
teinssonar á Draghálsi. Ennfremur Deutz-
dráttarvél frá Haga í Skorradal.
Þetta eru aðeins nokkur dæmi þeirra
véla og verkfæra sem Búvélasafninu bámst
á árinu 1999. Nefna má að ýmsir færðu
safninu bækur og bæklinga um vélar fyrri
tíðar, m.a. handbækur sem koma safninu að
góðu gagni. Myndir bámst safninu, m.a. í
tengslum við sýninguna Ytur í lífi þjóðar.
Mikil vinna bíður við fullskráningu
safngripa, en stefnt er að því að það verk
verði unnið í forritinu Sarpur, sem
Þjóðminjasafn íslands hefur haft forgöngu
um að setja saman. Þannig verður skrá
Búvélasafnsins felld að minjaskráningu ann-
arra safna í landinu. Á það vonandi eftir að
verða til mikils hagræðis fyrir notendur
safnsins í framtíðinni.
íslenskir safnamenn heimsóttu Búvéla-
safnið þann 17. september síðastliðinn. I
þeirri heimsókn hvatti Egill Ólafsson
safnvörður á Hnjóti eindregið til þess að
Búvélasafnið gerði einnig skil eldri
verkháttum í landbúnaði, einkum
jarðræktinni, og ræddi síðan hvemig það
mætti gera. Engan gmnaði að Egill yrði all-
ur innan fárra vikna. Nú viljum við vinna
eftir þessari ábendingu Egils heitins, ekki
síst með kennslu- og kynningargildi safns-
ins í þágu landbúnaðarsögunnar í huga.
Búvélasafnið á Hvanneyri þakkar gest-
um sínum á árinu 1999 fyrir komuna og þá
ekki síður öllum þeim sem færðu því gripi
og fróðleik af öðm tagi. Án athygli og
áhuga allra þessara aðila væri gmndvöllur
Búvélasafnsins á Hvanneyri ósköp veikur.
Um leið biðjum við enn alla þá sem vita af
gripum eða öðmm heimildum sem átt gætu
erindi við Búvélasafnið að hafa samband
við okkur. Síminn er 437 0000 og netfangið
bjamig@hvanneyri.is
Bjarni Guðmundsson, Hvanneyri.