Bændablaðið - 23.09.2008, Blaðsíða 23

Bændablaðið - 23.09.2008, Blaðsíða 23
20 Bændablaðið | þriðjudagur 23. september 2008 Fyrir 90 árum, árið 1918, gaf AVERY fyrirtækið í Bandaríkj- unum út stóran katalóg (safn- skrá) yfir dráttarvélar sínar ásamt ýmsum fylgihlutum. Þar er m.a. mynd og lýsing á sams- konar dráttarvél og þeirri fyrstu sem kom til Íslands fyrir 90 árum, og gekk undir nafninu Akranesstraktorinn. Á forsíðu skrárinnar blasti við vörumerki fyrirtækisins – The Bull Dog – bolabíturinn, sem er sérstakt hundakyn, sterklega vaxið og orðlagt fyrir kjark og seiglu. Í fyrsta kaflanum, Undirbúning- ur akurlendis, segir að Avery trakt- or og plógur færi þér betri sáðreiti. Dýpt plógfarsins og tíminn sem fer í plæginguna hafi mikið að segja um hver afraksturinn geti orðið. Plæging útheimti meiri orku, eða vinnu á tímaeiningu, en nokkur önnur sveitavinna. Alltaf hafi verið erfitt að stunda þessa vinnu með hestum eða múldýrum, og nú um stundir sé það erfiðara en nokkru sinni fyrr þar sem þú þurfir að plægja dýpra og á nákvæmlega rétt- um tímapunkti. Traktorinn færir þér orku til að plægja djúpt og plægja hratt, segir þar; orku sem erfiður jarðvegur hamlar ekki, né heitt veð- urfar eða flugnager; orku sem nýt- ist allan sólarhringinn, ef nauðsyn krefur. Dráttarvélin vinni á við tvo eða fleiri starfsmenn með hesta. Og eftir plægingu getur þú farið yfir svæðið með herfi, til að slétta og jafna yfirborðið, mylja það og almennt undirbúa akurinn með traktornum á betri og jafnframt ódýrari máta en þú getur nokkurn tíma með hestum. Fjölbreytt landbúnaðartæki Margar skýringarmyndir eru í þess- um 90 ára gamla bæklingi ásamt lýsingum á þessum nýju undravél- um og yfirburðum þeirra miðað við hestana. Einnig eru kynntar þarna ýmsar gerðir af plógum og herfum, raðsáninga- og uppskerutækjum. Þarna má sjá þreskivélar, vélar til plöntunar og flysjunar, sláttuvélar á grasi í vothey; einnig myndir af vélum til notkunar við ávaxta- og kartöfluræktun, þ.e. nokkurs konar „gróðrar-traktorum“. Þá eru kynntir mykjudreifarar, þarfaþing sem áttu eftir að gera mikið gagn, m.a. hér á Íslandi allt fram á okkar daga. Ýmis áhöld og tæki voru þarna sem voru tengd dráttarvélunum, m.a. til að draga þunga trjástofna og jafnvel til að færa til hús. Sum þessara tækja voru notuð til að saga niður stór tré, við að binda hey í bagga, við mölun á fóðri og við borun á brunnum eftir vatni. Dráttarvélarnar voru einnig notaðar til að draga skurðgröfur, t.d. þegar ræsi voru gerð. Vélarnar voru á þessum árum mikið notaðar til að draga ýmislegt, enda kallaðar dráttarvélar/traktorar (e. traction=dráttur, tog eða drátt- arafl). Sérstaklega var hér um að ræða ýmislegt sem varðaði fram- leiðsluna á býlunum svo sem hjálp- artæki og annan búnað. Einnig valt- ara og önnur tæki til vegagerðar. Mottóið var vélvæðing Í bæklingi þessum frá 1918 er hvatning til bænda að vélvæð- ast. Þar segir m.a.: Þú lætur ekki myrkrið á nóttinni stoppa þig, en hægt var að kveikja á ljósalugtum á vélunum, ef þurfa þótti. Þá lætur þú ekki skort á mannahaldi hafa áhrif á þig, og mundu að þú slekkur ekki á fóðrun hestanna eftir notkun, eins og dráttarvélunum. Þú tvöfald- ar afköstin miðað við hestana, og þú gerir ekki við bilaðan hest með skrúflykli, eins og þú getur við bil- aða dráttarvél. Þá segja þeir að það kosti 1,2 hektara að fæða manninn og 2 ha að fæða hest, og spyrja: hverja mun uppskera þín fæða? Þú lýkur hinum daglegu verkum snemma ef þú notar traktor. Ekkert þarf að hugsa um traktorinn þegar hann er ekki í notkun, eins og þú þarft gagnvart hestum. Láttu því unga manninn á bænum og traktor- inn um verkin. Gefðu þeim tæki- færið. „Þetta er besta fjárfesting sem ég hef gert,“ segir einn drátt- arvélareigandinn. Hér segir að vinnuhestar skili vinnu í aðeins 100 daga að með- altali á ári, en þeir éta allan tímann, hvort sem þeir vinna eður ei. Þegar þú ræktar land með hestum eða múldýrum þá éta þau u.þ.b. einn fjórða af öllu sem þú aflar. Þú verð- ur að fóðra þau alla hina 265 daga ársins til einskis, aðeins til að ná 100 daga vinnu hjá þeim. Þessu er á annan hátt farið þegar um traktor er að ræða, því máttu trúa! Avery, stærsti framleiðandinn Bæklingurinn er 80 blaðsíður að stærð og þar eru allar vélar þessa stóra fyrirtækis tíundaðar ásamt fylgihlutum og aukavélum, og er fjölbreytnin á þessu herrans ári 1918 með ólíkindum, og vafamál að dráttarvélafyrirtæki dagsins í dag bjóði upp á slíka fjölbreytni. Gufuaflsvélar og þreskivélar urðu aðalframlag Avery fyrirtækisins fyrstu 30 árin, eða fram yfir 1920. Fyrirtækið gaf sig út fyrir að vera „stærsti framleiðandi traktora í heiminum“ („the largest tractor company in the world“), þrátt fyrir að stærð og framleiðsluafköst J. I. Case Co. væru yfirleitt mun meiri. En Case var með fleiri og óskyld- ari vöruflokka, þ.e. ekki sérhæft í traktorum, þannig að Avery gat með sanni réttlætt sína kröfu. Avery fyrirtækið hóf tilraunir með drátt- arvélar fyrir 1910 og hófu þeir fljótlega fjöldaframleiðslu á þeim, og um 1914 bauð fyrirtækið fleiri módel og stærðir en aðrir keppi- nautar. Þrátt fyrir þetta og orðlögð gæði vélanna, þá urðu þeir undir í samkeppni við fyrirtæki sem höfðu sameinast, m.a. Hart-Parr eða IHC Titan (International Harvester/ Case) svo einhverjir séu nefndir. Upphafið Árið 1862 skráði Robert H. Avery sig í her norðurríkjanna í frels- isstríði Bandaríkjanna. Hann lenti sem stríðsfangi suðurríkjahersins í hinu illræmda Andersonville fang- elsi í u.þ.b. átta mánuði. Þar eyddi hann tímanum í að finna upp sáning- artæki (seed drill), vél sem raðsáir korni, kartöflum o.þ.u.l. og meðal annars dró hann upp myndir af vél- inni í sandinn í fangelsisgarðinum. Eftir að stríðinu lauk árið 1865 hóf hann viðskipti með vélar og áhöld, en þá hafði hann flutt á búgarð sinn í Kansas, og á árinu 1874 hafði hann smíðað sáningartækið í fullri stærð. Þetta upphaflega tæki er nú varðveitt í safninu Edison Institute Museum hjá Ford í Greenfield Village í Dearborn, Michigan. Síðar kom bróðir Roberts, Cyrus Avery, inn í fyrirtækið, en hann hafði við- skiptavitið í sama mæli og Robert uppfinningaeðlið. Nokkrum árum síðar bættist frændi þeirra J.B. Bartholomew í hópinn og undir hans stjórn varð fyrirtækið stærsta framleiðslufyrirtækið í Peoria, Illinois. Endalokin Þó svo að árin upp úr 1920 séu álit- in hagstæður undanfari kreppunn- ar árið 1930, þá var þessi áratugur 1920 til 30 erfiður sveitabýlum Bandaríkjanna; einnig bændum og fyrirtækjum öllum sem þjónuðu hinum dreifðu byggðum lands- ins. Eftir margra ára hátt verðlag á korni, þá féll botninn úr því eftir fyrra stríðið (1914-18). Bændur börðust í bökkum með því að reyna að forðast það að kaupa nýjar vélar og tæki (eins og traktora og þreski- vélar), eða með því að greiða ekki af lánum þeim sem tekin höfðu verið til kaupa á þessum tækjum. Á þessum árum bauð Avery fyrirtækið eins og Case, Deere og flest önnur fyrirtæki í landbúnaðartækjunum upp á frjálslega lánastefnu. Bændur greiddu skuldir sínar einfaldlega þegar peningarnir voru fyrir hendi. Eftir fyrra stríðið urðu margir bændur gjaldþrota, jafnvel eftir að uppskeran var komin í hús og seld. Avery varð gjaldþrota árið 1924. Það rétt gat haldið sér á floti næstu árin, og haft einhverja innkomu um miðjan áratuginn fyrir 1930. Síðan hvarf það að fullu upp úr 1940, en þó ekki án ummerkja. Avery er ennþá eitt af uppáhaldsfyrirtækjum þeim sem voru á „gufuafls-mark- aðinum“ og Avery traktorar eru lík- legir til að mása og blása í kringum hinar frægu sveitabæjar-sýningar á dráttarvélum í Bandaríkjunum alla þessa öld, ef ekki lengur. Ásmundur Ólafsson Akranesi Heimildir: Unusual Vintage Tractors (C.H. Wendel) 1996. Farm Tractor Color History - Steam Tractors - (Hans Halberstadt) 1996. Avery Catalog 1918. Sumarið búið og við tekur litadýrð haustsins sem vonandi verður milt og gott. Alltaf jafnmikill tómleiki í sálinni þegar sumri hallar og manni finnst maður hafa misst af sumrinu því það er svo fljótt að líða og alltaf jafnákveðinn að byrja sumarstúss- ið fyrr á næsta ári, s.s. útilegurnar og að ferðast meira um okkar fagra land. Nú veit ég að bændurnir sem þetta lesa dæsa af hneykslan því þeir hafa annað að gera en vera að heiman um helgar yfir sumarið og ná ef vel gengur 2-3 dögum í frí seint um haust eða síðsumars ef afleysing fæst. Minni þó mér til málsbóta á að ég er það sem næst því kemur að vera bóndi, þ.e. í vinnu hjá bænd- um sem stunda kúabúskap, og er nú oftar en ekki í símanum þó ég eigi að heita í fríi og get þurft að skreppa fyrirvaralaust í sveitina, en þannig verður það að vera ef eitt- hvert gagn á að vera í kauða. Saga til gamans, rambaði í ágúst uppí heiðina fyrir ofan Grjótgarð á Þelamörk á gamlar æskuslóðir þar sem m.a. má finna bæjartóftir smábýlis sem hét því jarðbundna og fallega nafni Heiðarhús. Hef haft það fyrir reglu að ganga þessar slóðir reglulega, rifja upp æskuminningar og njóta kyrrð- arinnar og það eina sem truflar sem er þó engin truflun er fallegur söng- ur lóunnar og vell spóans. Býlið Heiðarhús er fjarri alfara- leið, var í byggð til 1935 sem ótrúlegt má teljast vegna þess hve afskekkt það er. En þar bjó síðast öndvegismað- urinn Jón Árelíus Þorvaldsson ásamt fjölskyldu sinni. Ég man vel eftir Jóni þegar ég var sem drengur á Grjótgarði en hann bjó þá á Tréstöðum skammt frá Grjótgarði og um hann var sagt að hann hafi verið afar frár á fæti sem ungur maður og gat hann hlaupið sem þindarlaus væri eins og sagt var, og sögur voru uppi um að hann hafi hlaupið til vinnu niður í sveitinni meðfram búskapnum á Heiðarhúsum og jafnvel skotist heim að borða um miðjan daginn en það eru nú e.t.v. skáldsaga. Þetta sagði pabbi mér forðum og ég man að ég var með stjörnur í augunum yfir undramanninum Jóni á Tréstöðum. Við krakkarnir á Grjótgarði fórum margar ferðir uppí heiðina á sumr- in, sér í lagi ef þurrt var því þá þornaði bæjarlækurinn sem notaður var m.a. til að kæla mjólkurbrúsana og þeir Laugalandsmenn stífluðu þá farveginn niður í Grjótgarð því þessi sami lækur kvíslaðist uppí heiðinni niður að þessum tveim bæjum og ef þurrkur var lengi þá vantaði þá meira vatn og þar sem lækjarskilin voru nú í þeirra landi gátu þeir leyft sér þennan gjörning án þess að spyrja kóng eða prest. Þetta fannst okkur krökkunum mikill yfirgangur og höfðum við horn í síðu Laugalandsmanna en ég man að bændur á Grjótgarði sögðu fátt enda vissu þeir af landfræði- legri staðsetningu lækjarkvíslanna. Okkur krökkunum fannst að við hefðum að minnsta kosti rétt á smá lænu fram hjá og rifum því ævinlega torf- og grjótstífluna sem Laugalandsmenn gerðu í kvíslina niður í Grjótgarð. Af þessu spannst upp mikil spenna hjá okkur krökkunum og í minningunni var þetta styrjöld milli bæja þar sem slegist var um vatn. Menn hafa nú slegist út af minna en vatni og eru menn ekki enn að slást útaf vatni, vatnsfarvegum, stíflum og virkjunum? Já, það hefur ekkert breyst á þessum 50 árum frá lækjarstyrjöld- inni á Laugalandsheiðinni. Líf og starf Kristján Gunnarsson mjólkureftirlitsmaður HEYRT Í SVEITINNI AVERY – fyrsta dráttarvélin til Íslands árið 1918 Akranesstraktorinn árið 1918. Myndin er unnin af Hlyni Ólafssyni, grafískum hönnuði. Undir stýri er Vestur-Íslendingurinn Jón Sigmundsson, sem setti vélina saman og kenndi á hana. Maðurinn til hægri mun vera Jón Diðriksson í Elínarhöfða á Akranesi, en þar er myndin tekin.

x

Bændablaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Bændablaðið
https://timarit.is/publication/906

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.