Bændablaðið - 27.10.2011, Blaðsíða 36

36 Bændablaðið | fimmtudagur 27. október 2011
Lesendabásinn
Sem yfirlýstu landsbyggðarmál-
gagni, líklega því eina um þessar
mundir í landinu, á grein sú, sem
hér fer á eftir, hvergi eins vel
heima og í Bændablaðinu og ekki
spillir að bændastéttin er í raun
veigamikill meiður af þeim stofni.
Í framhaldi af opnum fundi, sem
Framfarafélag Fljótsdalshéraðs hélt
í Valaskjálf á Egilsstöðum 14. júní
s.l. undir yfirskriftinni ,, Stefnumót
við Stjórnlagaráð – Landsbyggðin
og stjórnsýslan”, ritaði sá hinn
sami og hér skrifar, grein á bls
33 í 13. tbl. Bændablaðsins 2011,
sem hann nefndi: ,,Stefnumót
við Stjórnlagaráð á Egisstöðum -
Vitnisburður, um skort á áhuga eða
baráttuþreki aðila sveitarstjórnar-
stigsins og deyfð þorra lands-
byggðafólks fyrir eigin málefnum
hrópar á vakningu”.
Með þessu var að sjálfsögðu
meiningin að brýna þetta ágæta
fólk til að láta í sér heyra, en það
reyndist vera einber óskhyggja.
Algjör þöggun hefur verið niður-
staðan, svipuð þeirri, sem ríkt hefur
um nokkurt skeið um kjarna þess
málefnis, sem greinin kemur til að
snúast um.
Lengi skal þó manninn reyna
og bætist nú við brýning til þeirra
25-menninga, sem skipuðu sjálft
Stjórnlagaráðið og skiluðu af sér
frumvarpi um nýja stjórnarskrá í
byrjun ágúst í sumar.
Höfuðástæða þess er hversu
gjörsamlega Ráðinu tókst að snið-
ganga það vopn, sem nánast allar
lýðræðisþjóðir beita til að sporna
við miðstýringu og byggðaröskun,
sem kallast millistig (eitt eða fleiri) í
stjórnsýslu og hélt maður þó að ekki
hefði veitt af slíku hér á landi, þar
sem þessir annmarkar eru að verða
meira þjóðarböl á Íslandi, en víðast
annars staðar.
Millistig í stjórnsýslu hvetur
til valddreifingar
Að sönnu er erfitt að nefna land, sem
er hliðstætt Íslandi, hvað stærð, legu
og fólksfjölda snertir, en að öðru
jöfnu má telja að þörfin fyrir milli-
stig í stjórnsýslunni vaxi eftir því,
sem löndin
eru stærri og
dreifbýlið víð-
áttumeira.
L í t u m
t.d. á fyrir-
k o m u l a g i ð
að þessi leyti
í Luxemburg,
landi, sem er
tæplega 40
sinnum minna
að flatar-
máli en Ísland með rúmlega hálfa
milljón íbúa á móti 320 þúsund á
Íslandi. Samkvæmt ofansögðu ætti
Luxemburg því ekki að þarfnast
margra stjórnsýslustiga. Samt eru
þau fjögur, þ.e. tvö millistig á milli
ríkis og lægsta stigsins, sem við
getum kallað hreppa og eru alls
116 talsins. Millistigin tvö saman-
standa af þrem héruðum (districs),
sem aftur skiptast samanlagt niður
í 12 landshluta eða kantónur (can-
tons). Flatarmál hvers hrepps er
samkvæmt þessu einungis rúmir
22 km2, sem er líklega á stærð við
þokkalega stóra bújörð hér á landi.
Ef hér er kannski nokkuð mikið
í lagt, má þó fyrr vera þegar þeir
sem einna lengst vilja ganga í sam-
einingu sveitarfélaga hér á landi,
stefna á fækkun í 10 hreppa og
hver þeirra því að meðaltali rúmir
10 þúsund km2 að flatarmáli, sumir
minni, en sumir miklu stærri. Um
1950 voru hrepparnir 229, árið 2010
eru þeir aðeins 76 og margar jaðar-
byggðir þegar byrjaðar að fara hall-
oka. Hvernig halda menn að hlutur
jaðarbyggðanna verði, þegar og ef
að 10 hreppa markið næði fram að
ganga?
Nú er svo komið að sumir skyn-
samari sameiningarpostular eru
farnir að átta sig á að í ógöngur
stefnir í þessu efni og eru í alvöru
farnir að láta sér detta í hug að end-
urvekja gömlu hreppana a.m.k. að
einhverju leyti, einmitt til að forða
því að jaðarbyggðirnar nánast detti
út úr samfélaginu.
Um 1990 var víða hart tekist á um
hvort ætti að fara út í þriðja stjórn-
sýslustigið eða að sameina sveitar-
félögin. Með ómældum þrýstingi
miðstýringaraflanna á fyrirgreiðslu-
pólitíkusa og aðila sveitastjórnar-
stigsins (og þurfti kannski ekki
svo mikið til) og fleiri, sem gjarna
óttuðust að missa eitthvað, völd eða
þjóðfélagsstöðu, varð síðarnefnda
leiðin, illu heilli, ofan á.
Öfl þessi með þáverandi byggða-
málaráðherra í broddi fylkingar, létu
síðan kné fylgja kviði og sáu til þess
að hugtakið, þriðja stjórnsýslustigið,
sem þá var á hvers manns vörum,
yrði vandlega þaggað í hel. Það tókst
svo rækilega að allur þorri lands-
manna veit varla hvað hugtakið
merkir lengur, jafnvel þótt dreif-
býlisfólk sé, kvartandi og kveinandi
yfir því hve hlutur þess er fyrir borð
borinn.
Síbyljan um það, hversu dýrt
millistigið yrði, hefur lengi verið
notuð í áróðrinum gegn hugmynd-
inni, sem auðvitað er hreinn fyrir-
sláttur. Má í þessu sambandi benda á
skrifstofur og embættismenn lands-
hlutasamtakanna, alls átta talsins,
sem hafa lengi verið til staðar, en
algjörlega fjársvelt og valdalaus
og árangurinn eftir því. Yrðu þessi
héruð uppistaða stórra og skipulegra
sjálfsstjórnarsvæða með markaða
tekjustofna, má telja að fjármunum
væri betur varið, ekki síst ef sveitar-
stjórnarstigið fengi að þróast eðli-
lega eftir ástæðum og vilja íbúanna
innan hvers svæðis og hætt yrði
verðlaunaveitingum í nauðungar-
sameiningar miðstýringarvaldsins.
Um hina ömurlegu sögu stjórn-
skipunarmála í landinu og stöðu
þeirra nú, væri sannarlega áhuga-
vert að fá hæft og hlutlaust fólk til
að taka saman skýrslu, hliðstæða
Rannsóknarskýrslu alþingis um
aðdraganda, orsakir og afleiðingar
hrunsins haustið 2008.
Niðurstaða slíkrar rannsóknar
kynni að hreyfa við fólki og kalla
á aukna valddreifingu í stjórn-
skipun landsins, sem er í samræmi
við eina aðaláherslu í frumvarpi
Stjórnlagaráðs um nýja stjórnarskrá.
Meinloka Stjórnlagaráðs
Þar brást að langmestu leyti
annars að margra dómi góð vinna
Stjórnlagaráðs, sem eðlilega má
rekja til þess að Ráðið var skipað
88% af fólki úr Reykjavík og
nágrenni og aðeins í rauninni einum
manni (4%), sem lögheimili átti í
raunverulegu dreifbýli. Þetta fárán-
lega hlutfall fékkst nákvæmlega eins
og til var stofnað eða með múgsefj-
unartillögu þjóðfundarins, ,,landið
eitt kjördæmi”, án fyrirvara um jafn-
sjálfsagðan hlut og jafnræði milli
þéttbýlis og dreifbýlis, enda áttu,
sem fyrr, raunverulegir dreifbýlis-
fulltrúar þar einnig litla aðkomu.
Ætli undirritaður sé ekki á svip-
uðum aldri og orðtakið ,,jafnvægi
í byggð landsins”, sem honum var
sagt að hafi fyrst komið opinberlega
fram hjá Norður-Þingeyingnum
Gísla heitnum Guðmundssyni,
alþingismanni.
Þótt margur góður maðurinn hafi
reynt að vinna eftir þessu alla tíð
síðan, hefur jafnt og þétt hallað á
landsbyggðina, einkum dreifbýlið.
Með sama áframhaldi sýnist hreint
tímaspursmál hvenær jafnvel heilu
landshlutarnir leggjast nánast af,
eins og Vestfirðir að stórum hluta,
ásamt ýmsum eyja-, strand- og
afskekktari fjallabyggðum, nema
að rækilega verði spyrnt við fótum.
Hugsið ykkur sóunina í slíkri
öfugþróun og mótsögnina við hug-
takið sjálfbærni, - það að búa að
sínu, - sem nú heyrist hvað oftast til
bjargar heiminum, - en það gengur
illa upp þegar fólk er hrakið frá nátt-
úruauðlindunum og aðstæðum, sem
það þekkir best.
Eitt af þeim hugtökum, sem
stjórnlagaráð setti inn í frumvarp
sitt og stærði sig verðskuldað af
er svonefnd nálægðarregla, sem er
þannig útfærð (nokkuð útþynnt frá
fyrri umræðu a.m.k. sumra ráðs-
manna) í 106. grein frumvarpsins:
,,Á hendi sveitarfélaga, eða sam-
taka í umboði þeirra, eru þeir þættir
opinberrar þjónustu sem best þykir
fyrir komið í héraði svo sem nánar
skal kveðið á um í lögum”.
Ekkert af þessu mun ná fram að
ganga með vokandi ofurvald mið-
stýringarkerfisins yfir veikburða,
sundurþykkum og ráðþrota sveitar-
félögum. Stofnun öflugs millistigs,
eins eða fleiri, í stjórnsýslunni, er
ekki bara valkostur, - það er lífs-
spursmál, ekki aðeins fyrir hinar
dreifðu byggðir heldur einnig og
ekki síður fyrir fyrir þéttbýlið, þegar
fram líða stundir.
Líkt og á öðrum vettvangi í
þjóðfélaginu, ríkir algjör þögn um
millistigshugmyndina í frumvarpi
Ráðsins hvað svo sem rætt hefur
verið á einstaka nefndarfundum.
Stingur það óneitanlegta í stúf við
það, sem Ráðið hefur hvað eftir
annað einnig stært sig af, þ.e. að
vera óhrætt við að leita í smiðju til
stjórnarskráa annarra þjóða.
Hér í upphafi greinarinnar er
vitnað til stjórnskipunarfyrirkomu-
lagins í Luxemburg, með sín fjögur
stjórnsýslustig, en þrjú eða fleiri
slík munu vera við lýði í ýmsum
útfærslum í nánast öllum lýðræðis-
ríkjum heims. Þessi þögn hins upp-
lýsta Stjórnlagaráðs um millistigið
er mjög undarleg, ekki síst eftir að
þrjú úr forystuliði ráðsins, fengu
áskoranir um að skoða einmitt þetta
mál á opnum og málefnalegum fundi
á Egilsstöðum 14. júní í sumar og
getið er um í upphafi greinarinnar.
Þetta gerist einnig þrátt fyrir það
að í þau tvö skipti, sem tillögur um
stjórnlagaþing hafa verið bornar
fram á Alþingi í sögu lýðveldisins,
var upptaka þriðja stjórnsýslustigs
uppistaðan í þeim báðum. – Nú,
árið 2011, þegar ,,jafnvægi í byggð
landsins” hefur aldrei verið minna
og fer dvínandi, er ekki minnst á
slíkt millistig, frekar en að það sé
hvergi til, þó svo að aukin vald-
dreifing væri yfirlýst eitt af aðal-
viðfangsefnum Ráðsins. Náði
valddreifingarhugtakið kannski
aldrei huga meirihluta þess nema í
einhvern þröngan geira út frá Stór-
Reykjavíkursvæðinu og/eða voru
krumlur miðstýringarvaldsins farnar
að banka á hjá ráðinu?
Eins upplýstir, óflokkspólitískir,
menntaðir og guð veit hvað, sem
meðlimir stjórnlagaráðsins voru, er
merkilegt, að eftir störf 25 slíkra
aðila í heila fjóra mánuði (og rúm-
lega það í löngum aðdraganda), þar
sem einmitt valddreifing var eitt
helsta áhersluatriðið, er óskiljan-
legt með öllu, hve hlutur millistigs
í stjórnsýslunni, er algjörlega
hundsaður, þótt hér í landi sé eitt
mesta misvægi milli þéttbýlis og
dreifbýlis. Er ekki þarna einhver
meinloka?
Þetta hugtak var reyndar á allra
vörum fyrir um tuttugu árum. Frá
stríðslokum hafa a.m.k. tvenn sam-
tök og heill stjórnmálaflokkur verið
stofnuð um málefnið (sbr. framboð
Þjóðarflokksins 1987). Það er því
engin afsökun fyrir þögn ráðsins um
millistigið þótt þjóðfundurinn hafi
ekki á það minnst, né komist inn í
skýrslu stjórnlaganefndar.
Í þessu sambandi er skylt að geta
um ágæta grein eftir stjórnmála-
fræðinginn, Hauk Arnþórsson, sem
birtist í Morgunblaðinu 9. júlí 2011,
undir yfirskriftinni: ,,Auglýst eftir
millistigi í stjórnsýslu”. Ekki verður
öðru trúað en að stjórnlagaráðsfólk
hafi sinnt skyldum sínum og lesið og
rætt greinina og röksemdir hennar,
sem eru ærnar fyrir fólk sem er að
semja nýja stjórnarskrá í anda vald-
dreifingar.
Þessi þöggun (eða hvað á annað
að kalla þessa þögn um eitt grund-
vallarráð gegn miðstýringu), er svo
sannarlega verðugt rannsóknarefni
fyrir stjórnsýslufræðinga.
Undir lok þessa sundurlausa
pistils má spyrja: Halda menn t.d.
að nokkrum manni í Luxemburg,
eða öðrum lýðræðisríkjum yfirleitt,
detti í hug að æða til og sameina
sveitarfélög og fækka millistigum
í stjórnskipuninni og gera íbúana
afskipta í þeirri trú að verið sé að
spara einhvern pening. - Ég held
ekki… - og þykist vita að stjórn-
lagaráðsfulltrúarnir sjái í hendi sér
að slíkt fari illa saman við fallega
mannréttindakaflann sinn. Kannski
ærir það engan, því hver saknar þess,
sem hann hefur aldrei notið?
Millistigsmálið er eitt af því
fáa, sem alþingi getur betrumbætt
í frumvarpi stjórnlagaráðs, og það
þýðingarmesta. Miðað við fyrri and-
stöðu, er ólíklegt að það gerist án
öflugs þrýstings þegnanna. Horfum
til framtíðar og látum ekki skyn-
semina víkja fyrir valdinu.
Skorað er á sem flesta og ekki
síst hið mæta Ráðsfólk að sýna kjark
og raunsæi til að berjast fyrir því,
að millistigshugmyndin fái inni í
endanlegri stjórnarskrá, svo eftir-
farandi úr aðfaraorðum frumvarps
Stjórnlagaráðsins standi undir nafni:
,,Við sem byggjum Ísland viljum
skapa réttlátt samfélag þar sem allir
sitja við sama borð.... .... með frelsi,
jafnrétti, lýðræði og mannréttindi að
hornsteinum”
...og úr orðum mannréttindakafl-
ans: ,,Öll erum við jöfn fyrir lögum
og skulum njóta mannréttinda án
mismununar, svo sem vegna kyn-
ferðis, aldurs, arfgerðar, búsetu, ...”
Leggjum öll hönd á plóg til að
gefa okkur og óbornum stjórnarskrá
án undanbragða í anda nefndra til-
vitnana.

Egilsstöðum 5.október 2011
Þórarinn Lárusson .
Byggðavandinn og meinloka Stjórnlagaráðs
Þórarinn Lárusson.
Ísland í vetrarbúningi. Mynd / NASA
„Landið eitt kjördæmi"
Niðurstaða kosninga til stjórnlagaþings
Lögheimili kjörinna þingfulltrúa
Vacuum pökkunarvélar
Hráefnið geymist allt að
6-7 sinnum lengur
í lofttæmdum umbúðum.
Reykofnar og fylgihlutir.
Nákvæmnisvogir
Digital skífumál
Heyrnarhlífar m/umhverfishljóðnema
Flotveiðivesti
Gleraugu fyrir skotveiðimenn
Furminator, kambar fyrir gæludýrið
www.esjugrund.is
Visa / MasterCard / Greiðsludreifing / Póstkröfur
Ert þú að vista börn?
Fóstur- og vistforeldrar á Íslandi, halda fyrst aðalfund
sameinaðs félags, Félags fósturforeldra, laugardaginn 5. nó-
vember kl. 11:00 á Barnaverndarstofu, Borgartúni 21.
Á dagskrá er m.a.:
-Hefðbundin aðalfundarstörf
-Niðurstöður vinnuhóps um réttinda- og
Stjórn FFF