Bændablaðið - 15.12.2011, Blaðsíða 16

Bændablaðið | fimmtudagur 15. desember 201116
Eftirfarandi „Fjölskylduríma“
er eftir Jón Kr. Jóhannesson frá
Skáleyjum, f. 1903, d. 1983. Hann
var kunnur fyrir kveðskap á sinni
tíð og gaf m.a. út ljóðabókina Í
fölu grasi. Rímuna orti hann um
bróður sinn, Gísla Jóhannesson
í Skáleyjum, og fjölskyldu hans
árið 1954. Ekki er vitað til að
ríman hafi áður birst á prenti.
Fjölskylduríma 1954
Nú skal hefja hörpuslátt,
hljómum sefja andann,
engar refjar, oss er brátt,
upp með stefjafjandann.

Gísli heitir höldur grár,
hrúta feita sker hann.
Hreppsi eiturharður og klár
heillar sveitar er hann.

Sumum borgast illa allt,
aðrir borgun týna.
Hann fékk borgun hundraðfalt,
hann fékk Borgu sína.

Hve atalt bæði unnu þau
ég aldrei ræði nóg um.
Sjóli harði sæmdi þau
sandi af gæða krógum.
Um stoltan Eyjarsteininn minn
stöku ei skal letra,
en seinna fleygja í fræðinginn
fersku heyi og betra.
Eins skal ljúga á Ólínu
engu nú að sinni,
en fögru búi og farsælu
frúin trúi ég vinni.
Ekki sinni eg þér meir
auðgrund stinn á svelli.
Ástu minni ögn af leir
ég ætla að finna í hvelli.

Margan ærðan óvita
oft í værð nam máta
Hrundin lærðra handtaka
hún er stærðar gáta.

Þinn ef flamminn eitthvað er
að öðrum hlammast konum,
gullhlaðs ramma grundin sver
gefðu á kjammann honum.

Karlar á gresju hvöttu ljá
kalt þótt blési af hrinu.
Jóhannesinn aðild á
að öllu veseninu.

Af þér stundum stráklingur
stór ég undur heyri.
Öllum hundum Ólafur
er á sundi meiri.
Stína fyndin stúlkan mín
stél í vindinn setur.
Hún er yndisung og fín
og ætlar að synda betur.
Fjölskylduríma
– Áður óbirt efni eftir Jón Kr. Jóhannesson frá Skáleyjum
Málverk eftir Jón Kr. Jóhannesson af byggðinni í Skáleyjum eins og hún var árið 1935. Aðeins eitt þessara húsa
mun enn vera uppistandandi.
Sjálfsmynd af Jóni Kr. Jóhannessyni
frá Skáleyjum.
Heyskapur í Skáleyjum. Mynd úr safni Maríu S. Gísladóttur og Leifs Kr. Jóhannessonar.
Jón Kr. Jóhannesson var góður teiknari og eftir hann liggja fjölmargar
teikningar og málverk. Þar á meðal er þetta málverk sem er í eigu Maríu S.
Gísladóttur bróðurdóttur Jóns og Leifs Kr. Jóhannessonar fyrrum forstöðu-
manns Stofnlánadeildar landbúnaðarins sem seinna fékk heitið Lánasjóður
landbúnaðarins.
Skáleyjar eru innsti hluti svo-
nefndra Inneyja sem er hluti af
Vestureyjum Breiðafjarðar og
Flateyjarhrepps. Nú í dag eru
eyjarnar hluti af Reykhólahreppi.
Auk Skáleyja teljast til Inneyja,
Hvallátur, Sviðnur og Svefneyjar.
Af þessum eyjum eru Skáleyjar
innstar og næst landi. Skáleyjum til-
heyra um 160 eyjar og þegar sem
flest var fólkið í eyjunni voru þar
fimm ábúendur. Upphaflega voru
ábúðarpartarnir fjórir og báru nöfnin
Norðurbær, Ytribær, Efribær og
Innribær en voru svo sameinaðir
í tvo jafn stóra jarðarparta. Auk
þessarar skiptingar á jörðinni sjálfri
voru heimili gamals fólks sem lifði
af eignum sínum og svokallaðar
þurrabúðir þar sem heimilismenn
stunduðu sjósókn og höfðu lifibrauð
af því meðan fiskimiðin gáfu af sér.
Hlunnindi voru aðallega dún- og
eggjatekja og vorkópa- og fugla-
veiði. Árin 1967-77 var mannlaust
í Skáleyjum á veturna en síðan föst
búseta fram yfir nýliðin aldamót.
Síðast veturseta í Skáleyjum
veturinn 2002
Jóhannes G. Gíslason, bróðursonur
Jóns Kr. Jóhannessonar, hefur hvað
lengst haft vetursetu í Skáleyjum hin
síðari ár. Hann segir að 2002 hafi
síðast verið þar veturseta.
„Ég er nýkominn í land núna
og held til hér á dvalarheimilinu
Barmahlíð á Reykhólum. Það hefur
verið farið út í eyjar 1. apríl ár hvert
og hef ég miðað við að vera þar til
1. desember. Annars hafa yngri kyn-
slóðir verið hér yfir sumartímann og
nytjað dún og lagt eitthvað fyrir sel.
Þá hefur líka verið unnið við þang-
skurð flest undanfarin ár."
Aldrei áður á ævinni upplifað
eins ástand og í sumar
Jóhannes segir að æðarvarpið hafi
farið illa í sumar bæði vegna veðurs
og lítils ætis sem virðist vera orðið
vandamál. Vargfuglinn hafi því
herjað meira en venjulega á hreiðrin.
„Ég upplifði það í sumar í fyrsta
sinn á ævinni að sjá ekki einn ein-
asta æðarunga á sundi við Skáleyjar
þegar kom fram á sumar. Það var
ekkert að sjá nema geldfugl," segir
Jóhannes sem er fæddur 1938 og
man því tímana tvenna hvað þetta
varðar.

Byggðar fljótlega eftir landnám
Skáleyjar hafa að öllum líkindum
verið byggðar frá fyrstu tíð en ekki
er minnst á þær í neinum fornritum
nema Sturlungu. Þar kemur þó ekki
fram að Skáleyjar séu í byggð heldur
eru þær bara nefndar sem eign stór-
höfðingja og í raun ekki vitað hve-
nær þær byggðust fyrst þó menn
telji að það hafi verið fljótlega eftir
landnám.
Í Jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns frá 1703 kemur fram
að verðgildi jarðarinnar hafi þá verið
40 hundruð, en verðgildi eða dýr-
leiki eins og það var nefnt var mælt
í hundruðum.
Meðalbújörð á Íslandi var 20
hundruð en óðalsjörð 60 hundruð
eða meira.
Jörðin Skáleyjar var leigujörð,
eigendur hennar voru börn Þorsteins
Þórðarsonar frá Skarði. Ábúendur
í Skáleyjum á þessum tíma voru
fjórir. Leigukúgildi voru í heild átta
og var leigan borguð í æðardún.
Heildarleigan átti að vera 30 fjórð-
ungar af æðardún sem samsvarar 150
kg en hver fjórðungur er um 5 kg.
Víða gengt milli eyja á fjöru
Vegalengdin frá Haugsnesi á
Skálmarnesi í lendinguna í Skáleyjum
er u.þ.b. 7 km, en þaðan eru 10
km í Skálanes og 12-13 km upp á
Reykjanes. Á stórstraumsfjöru er
gengt úr Látralöndum í Skáldsey, eina
Skáleyja. Þá verður einnig gengt milli
byggðu eyjanna þriggja í Inneyjum.
Heimaeyja Skáleyja er u.þ.b. 1½ km
löng og 200-400 m breið og óregluleg
í lögun. Stöðuley og Litla-Lyngey
eru við innri enda hennar og losna
frá henni í mestu flóðum. Séu þær
taldar með er heimaeyjan rúmlega
2 km löng. Mikið er af hólmum og
skerjum umhverfis hana og víða
grunnsævi. Eyjan er því vel varin
gegn brimi og haföldu en Hróvaldsey
tekur á móti þessum náttúruöflum.
Engar heimildir eru til um upphaf
byggðar í Skáleyjum.
Vætt yfir í Lyngeyjarhólma
Örskammt austan heimaeyjarinnar er
Stóra-Lyngey og örmjótt sund á milli.
Þangað er vætt á öllum fjörum, svo
og til Lyngeyjarhólma sunnan hennar.
Einnig er vætt til Framhólma, sem eru
í röð meðfram endilangri heimaeynni
norðvestanverðri (Strákar, Kríuhólmi,
Þríklakkar, Grænhólmi, Tréeyjarsker
o.fl.). Þá er gegnt út í Suðurlönd inn af
Stöðuley (Hamarshólmi, Stórhólmi,
Klakkaflögur, Straumakolla o.fl.) og
Norðurlönd norðan Suðurlandsvogs.
Þar er Grísaból, sem er innstur
Vestureyja. Norðurlöndin voru helstu
kúahagar Skáleyja og þar var mikil
dúntekja. Norðurey og Hellisey eru
hluti þeirra og allgott vatnsból er í
hinni síðarnefndu.
Fagurey er meðal stærstu eyja
Vestureyja (800x250m). Þar var búið
fyrrum eins og tóttir, garður, naust og
brunnur bera með sér. Getum hefur
verið leitt að því, að upphaf byggðar
í Skáleyjum hafi verið í Fagurey, en
það er ólíklegt vegna áberandi meiri
landkosta á heimaeynni og miklu
meiri mannvistarleifa þar. Munnmæli
herma, að byggð hafi eyðst í Fagurey
vegna draugagangs eða svartadauða.
Gott samkomulag við álfa
Í Sturlungu er þess getið, að Sturla
Þórðarson hafi tekið við Bjarneyjum
og Skáleyjum. Þar er ekki getið
byggðar, þannig að þær hafa líklega
byggst mun fyrr en sagan er rituð.
Þjóðsögur, einkum um huldufólk, eru
margar. Sóknarkirkja þeirra var talin
vera í Lyngeyjarkletti. Lítið er um
álagabletti og ýfingar milli manna
og álfa, þannig að þeir hafa líklega
verið ágætlega friðsamir.
Um 160 eyjar tilheyra Skáleyjum