Bændablaðið - 15.12.2011, Blaðsíða 31

Bændablaðið | fimmtudagur 15. desember 201132
MORKINSKINNA
Morkinskinna er mikið konungasagnarit frá fyrri hluta 13. aldar og
greinir frá þeim konungum sem ríktu í Noregi eftir fall Ólafs helga á
Stiklarstöðum árið 1030. Ritið mun í öndverðu hafa náð fram að valdatöku
Sverris Sigurðarsonar seint á 12. öld, en niðurlagið er glatað. Hér er á ferð
elsta rit þar sem saga margra konunga er rakin ítarlega.
Morkinskinna er hér í fyrsta sinn gerð aðgengileg íslenskum almenningi,
með ítarlegum formála og skýringum. Myndir og kort prýða útgáfuna.
Dreifing
Við óskum þeim Ármanni Jakobssyni og Þórði
Inga Guðjónssyni til ham ingju með tilnefninguna.
Nánari upplýsingar um heildarútgáfu Íslenzkra
fornrita er að finna á www.hib.is
TVÖ NÝ BINDI
ÍSLENZKRA FORNRITA
Fátt gleður augað meira en
gömul og virðuleg tré. Við flesta
sveitabæi landsins hafa menn
í gegnum tíðina plantað trjám
í garða sér til ánægju og til
að fegra og bæta umhverfið.
Margir þessara garða eiga sér
langa sögu en þó trúlega enginn
lengri en garðurinn við Skriðu í
Hörgárdal, því þar standa vænt-
anlega elstu tré landsins. Þetta
eru þrjú reynitré (Sorbus aucup-
aria) sem trúlega hafa verið
gróðursett milli 1820 og 1830 og
eru því um 190 ára gömul.
Ekki er vitað nákvæmlega
hvenær trén voru gróðursett eða
hver uppruni þeirra er, en vitað er
að á Skriðu bjó frumkvöðullinn
og trjáræktarmaðurinn Þorlákur
Hallgrímsson. Hann var fæddur
1754 og flutti að Skriðu árið 1790.
Árið 1788 veitti Danakonungur
Þorláki verðlaun fyrir vænan kál-
garð og fyrir að hvetja menn til
dáða í matjurtarækt og árið 1815
fékk hann Dannebrogs-orðuna
fyrir störf sín. Ekki var Þorlákur
þó einn að verki í trjáræktinni því
synir hans, Björn síðar bóndi í
Fornhaga og Jón, sem síðar tók
sér nafnið Kjærnested, tóku virkan
þátt í ræktuninni. Jón var við nám
hjá Landbúnaðarfélaginu danska á
árunum 1816 til 1818 og árið 1824
gaf hann m.a. út kverið Stuttur
leiðarvísir til garðyrkju, ásamt
litlum viðbæti um viðar-plöntun
handa bændum. Talið er að eftir að
Jón kom frá námi hafi þeir feðgar
hafið trjáræktina fyrir alvöru.
Vitað er að trén á Skriðu
voru komin til nokkurs þroska
árið 1839 en það ár var Jónas
Hallgrímsson á ferð um heimaslóð-
ir í Hörgárdalnum og hitti Þorlák
bónda á Skriðu að máli. Jónas
skrifar í dagbók sína:
„Hann er nú öldungur, hálfní-
ræður en manna kátastur og ern.
Hann leiddi mig afar áhugasamur
fram og aftur um garða sína og
sýndi mér þá; meðal annars var
hann sérstaklega ánægður með
fáein reynitré sem standa í mesta
laufskrúði; öll sprotar af hinni
kunnu Möðrufellshríslu. Hún er
ævagamall, stór og sjálfsprott-
inn reynir í Möðrufellshrauni í
Eyjafirði, og ganga af henni nokkr-
ar þjóðsögur.“
Í október 2009 voru trén að
Skriðu skoðuð og mæld og athugað
hvert ástandið væri á hinum fornu
trjám. Sú skoðun leiddi í ljós að
fjögur af hinum gömlu trjám voru
enn á lífi þó þau væru mjög farin
að hrörna. Vorið 2011 féll eitt
þeirra svo nú eru eftir þrír öldungar
af þeim trjám sem Þorlákur gróður-
setti forðum.
Okkur er tamt að færa mann-
lega eiginleika uppá alla skapaða
hluti. Maður er ungur og miðaldra,
verður svo gamall og deyr skömmu
síðar. Hjá trjánum er þetta að sumu
leyti eins en öðru leyti ekki. Þau
eru ung í skamman tíma. Miðaldra,
stundum stutt og stundum lengi og
gömul og hrörnandi geta tré verið
áratugum og öldum saman. Það er
óvíst hvað reyniviðirnir í Skriðu
verða gamlir. Spennandi verður
að sjá hvort einhver þeirra nái að
skríða yfir 200 ára múrinn.
/Bergsveinn Þórsson
Elstu tré á Íslandi
- Talin hafa verið gróðusett í Hörgárdal á árunum 1820-1830
Reynitrén í Skriðu í október 2009.
Komin er á bókamarkaðinn
ævisaga Sigurðar Sigurðar-
sonar dýralæknis frá Keldum.
Ég hygg að fáir núlifandi menn
þekki landið og fólkið í sveit-
unum jafnvel og hann. Mikill
fengur er að þessari bók, sem
reyndar er fyrsta bindið og
nær að þeim tíma að Sigurður
hefur lokið námi og stendur
albúinn að takast á við mikil-
væg og stór verkefni.
Eftir að hafa lesið þessa bók
Sigurðar er mikil tilhlökkun eftir
útkomu þeirrar næstu, um næstu
jól. Þessi bók spannar langt
tímabil í sögum og fróðleik. Við
sögu koma karlar og konur og eru
margir vel skrifaðir kaflar hlaðnir
húmor og skemmtilegheitum,
þannig að maður skellihlær upp-
hátt við lesturinn. Bókin er ný
Njála, svo vel ferst Sigurði
frásögnin.
Uppsetning bókarinnar er
mjög góð öll, í stuttum, hnitmið-
uðum köflum. Gunnar Finnsson
fyrrum skólastjóri heldur utan um
skrif frænda síns. Oft er sagt að
sá kafli ævisagna sé skemmtileg-
astur sem snýr að æsku og upp-
eldi manna og skal það sagt hér
að Sigurði tekst einstaklega vel
að festa á blað fróðleik um horfna
atvinnuhætti og gefa lesandanum
lifandi myndir af sérstæðu og
merkilegu samferðafólki sínu.
Ekki þurfti ég lengi að lesa til
að átta mig á því hvert Sigurður
sækir einn sterkasta streng-
inn í eigin persónu. Það er til
Guðmundar ríka Brynjólfssonar
á Keldum, langafa síns. Skáldið
séra Matthías Jochumsson sagði
um Guðmund látinn: „Um fram
allt var hann fornmaður að
þreklyndi og hreinlyndi, honum
fylgdi jafnframt fornmanns-
auðna.“ Þarna er eins og sé verið
að lýsa Sigurði sjálfum.
Mér er til efs að nokkur annar
maður hefði getað skorað búfjár-
sjúkdómana á hólm með þeim
hætti sem Sigurður gerði. Þegar
ég kom til þings fyrir aldar-
fjórðungi var Sigurður á Keldum
umdeildari en flestir ef ekki allir
stjórnmálamennirnir. Hann var
þá sá sem fylgdi fastast eftir
baráttunni um að sauðfé í heilum
sveitar- og byggðarlögum yrði
skorið, til að snúast gegn riðunni.
Páll A. Pálsson yfirdýralæknir ól
að vísu sína drengi vel upp og
kenndi þeim að segja „nei“. Páll
hringdi til mín þá ég varð land-
búnaðarráðherra og sagði: nú
skaltu kunna eitt orð vel og það
er að segja „nei“, nei við inn-
flutningi lifandi dýra og á hráu
kjöti. Hann og gömlu dýralækn-
arnir voru brenndir af búfjár-
sjúkdómum sem hingað bárust og
vissu vel hver hættan var og við
hvað er enn að glíma. Sigurður
er sjálfur sveitamaður og kunni
þá siðfræði vel að bera virðingu
fyrir bændum, sjónarmiðum
þeirra og tilfinningum í svo
stórum aðgerðum sem fylgja nið-
urskurði. Hann valdi sér trausta
menn í sitt lið og gerði þá virka
í baráttunni. Sjálfur hlustaði hann
vel á orðræður manna og ef illa
horfði brá hann fyrir sig kveð-
skap og glettni þegar mest lá við.
Nú vitum við að hann kom í veg
fyrir miklu stærra tjón með stað-
festunni og að hvika hvergi.
Sigurður er hamingjumaður í
einkalífi sínu þótt stór væri harm-
urinn og gengi nærri honum sjálf-
um, eins og fram kemur í bók-
inni, þegar hann missti Halldóru
sína langt fyrir aldur fram. En
auðnan, fornmannsauðnan, fylgir
honum og þá tók hann í „lurginn“
á góðri konu, eins og hann segir
frá í bókinni, þegar fundum hans
og seinni konunnar í lífi hans
bar að á miðju dansgólfi. Þar
varð á vegi hans ný stjarna, Ólöf
Erla Halldórsdóttir frá Búrfelli,
glæsileg og góð kona. Þau una
nú alsæl við glaum og gleði á
Selfossi. Sigurður reis frá harmi
sínum, svona eins og hetjan Egill
Skallagrímsson.
Ég var að því leyti heppinn
þegar ég varð landbúnaðarráð-
herra, að þá kallaði ég til mín
doktor Kára Stefánsson og lagði
upp við hann að hjálpa mér að
uppræta tvo alvarlega búfjár-
sjúkdóma, annars vegar riðuna
og hins vegar exemið sem hrjáir
marga íslenska hesta sem seldir
eru til heitari landa. Kári lofaði
mér að hjálpa til við exemið og
gerði það. En þegar kom að rið-
unni sagði hann: „Það skaltu vita,
landbúnaðarráðherra, að ég get
ekkert hjálpað þér með sauðfjár-
riðuna. Hún er próteinsjúkdómur
og þar verður bara að skera og
skera eins og dýralæknarnir
leggja til. Þér er óhætt að treysta
honum Sigurði dýralækni, hann
er á réttri leið og þeirri einu sem
fær er.“ Stundum þarf maður að
heyra sannleikann úr annarri átt.
Sigurður er lífsglaður maður
og yrkir gamanvísur, syngur og
kveður og er í dag þjóðsagna-
persóna. Ég minnist þess t.d.
að eitt sinn vorum við Margrét
á samkomu, með okkur voru
tvær litlar frænkur hennar, þær
Sigurbjörg og Karitas tvíbura-
systur. Sigurður tók þær á kné sér
og kenndi þeim á einu augabragði
stemmuna skemmtilegu „Uppi í
háa hamrinum býr huldukona“.
Systurnar kveða stemmuna með
tilþrifum hvenær sem ég bið þær
um það. Nú hefur hann lofað mér
því að kenna barnabörnum okkar
Margrétar að kveða stemmur.
Ég þarf ekki að hafa fleiri
orð um þessa bók Sigurðar dýra-
læknis, hún mun engan svíkja
en gleðja margan og geymir
fróðleik og sögur sem eru vel
sagðar. Sögur sem máttu heldur
ekki verða gleymskunni að bráð.
Sigurður er svo tengdur að hann
kemur við í flestum héruðum
landsins og því á bókin erindi á
hvert heimili. Næsta bók mun
geyma sögur frá lífsstarfinu og
verður einstök baráttusaga kjark-
manns sem þorði að segja nei og
takast á við tröllaukna erfiðleika.
Við, sem teljum okkur sveita-
menn, eigum Sigurði dýralækni
mikið að þakka. Það á reyndar öll
þjóðin og enn gengur hann fram
og merkir manndrápsstaði þar
sem hinn illræmdi miltisbrandur
leynist. Bókin fær margar stjörn-
ur.
Guðni Ágústsson
Saga Sigurðar dýralæknis:
Merkileg, fróðleg
og skemmtileg bók