Bændablaðið - 15.12.2011, Blaðsíða 37

38 Bændablaðið | fimmtudagur 15. desember 2011
Fæðuöryggi og skipu-
lagning sjálfbærs
landbúnaðar á Íslandi
Á fyrstu 700 árunum í sögu Íslands
var landið, og næstum hver bónda-
bær, nærri því sjálfu sér nægt um
matvæli. Mest af fæðunni kom frá
landbúnaði, en einnig fiskveiðum
og öðrum veiðum sem og söfnun
jarðargæða. Þessi eigin framleiðsla
hafði marga kosti, en virtist aðeins
duga til að framfleyta um 50 þúsund
manns, sem leiddi til hörmunga í
uppskerubresti kaldra tímabila.
Vegna þess að Ísland bjó, í fyrri
hluta sögu sinnar, við sjálfgnótt (e.
self-sufficiency) í matvælafram-
leiðslu, höfðu stríð, fæðuskortur og
siglingateppa í Evrópu ekki mikil
áhrif. Eftir því sem Ísland tók meiri
þátt í milliríkjaverslun – að mestu
vegna vélvæðingar farskipa- og fisk-
veiðiflotans – var hægt að fullnægja
aukinni matvælaþörf aukins mann-
fjölda með innflutningi á matvælum,
í skiptum fyrir útflutning á vöru frá
landinu.
Þegar fiskveiðar fóru að eflast á
Íslandi snemma á 20. öldinni, fóru
þéttbýlisstaðir að vaxa hratt, og ný
gerð þjóðfélags tók að myndast. Í
fyrri heimsstyrjöldinni 1914–18 kom
upp í fyrsta sinn verulegur skortur á
nauðsynjavöru, ekki síst vegna þess
hve Ísland var orðið háð innflutningi.
Lækkandi útflutningsverð á stríðsár-
unum 1914–18 og siglingateppa
leiddi einnig til erfiðleika á Íslandi,
sérstaklega í fiskiþorpunum. Lífið var
auðveldara í sveitum. Sem betur fer
var á þessum árum stundaður land-
búnaður og garðrækt í og við þéttbýlis-
staðina, þar sem auðvelt reyndist að
auka innlenda matvælaframleiðslu.
Svipaðar þrengingar gengu yfir á
kreppuárunum milli 1930 og 1940.
Til að auka matvælaframboð var
mörgum smábýlum komið á fót,
t.d. á höfuðborgarsvæðinu og þétt-
býlissveitarfélögin úthlutuðu einnig
svæðum fyrir fjölda matjurtagarða,
t.d. kartöflugarða.
Þriðja erfiðleikatímabil 20. aldar-
innar er fæðu varðaði, voru seinni
heimsstyrjaldarárin 1939–1945.
Innflutningur frá Bandaríkjunum
hélt þó áfram þessi ár, sem jók á
fæðuöryggi landsins. Dagvara var
áfram að mestu framleidd á Íslandi,
en eftir að bandamenn hernámu landið
1940 voru byggðar herbúðir á höfuð-
borgarsvæðinu fyrir a.m.k. 30 þúsund
manns – á svæði þar sem bjuggu fyrir
50 þúsund. Við þetta jókst þörfin á
dagvöru gífurlega.
Á höfuðborgarsvæðinu var byggð-
in frekar dreifð og var því auðvelt að
auka matvælaframleiðslu á svæðinu.
Einnig höfðu samgöngur til helstu
landbúnaðarsvæða landsins batnað
mjög og því auðveldara að sinna
aukinni fæðueftirspurn á höfuð-
borgarsvæðinu og á öðrum helstu
þéttbýlissvæðum landsins, með vöru
úr sveitum.
Einnig reyndist auðvelt að auka
fiskveiðar, þar sem Evrópuþjóðir gátu
ekki sent fiskveiðiflota sína til veiða
hér við land eins og verið hafði fyrir
stríðið. Fiskur var sendur frystur til
Bandaríkjanna og á ís til Bretlands,
þrátt fyrir miklar mannfórnir. Vegna
ofangreinds varð enginn fæðuskortur
á Íslandi á seinni stríðsárunum.
Næsta stóra heimskreppa var
efnahagskreppan á fyrsta áratug 21.
aldarinnar. Kreppan varð sérlega
erfið á Íslandi, þar sem þrír stærstu
bankar landsins hrundu í október
2008. Íslenska krónan féll um helm-
ing, þannig að verð á innfluttum
vörum hækkaði um yfir 30% meðan
verð á innlendum dagvörum hækk-
aði um 10%. Á sama tíma hækkaði
neysluvísitala um 14,6%. Til allrar
hamingju gat innlendur landbúnaður
og sjávarútvegur áfram séð þjóðinni
fyrir fæðu á viðráðanlegu verði (Erna
Bjarnadóttir 2010).
Íslenskur landbúnaður hefur
verið styrktur í marga áratugi með
niðurgreiðslu afurða, sem hefur
aukið fæðuöryggi hér, eins og í
flestum Evrópulöndum. Sumir stjórn-
málamenn fullyrða að við getum án
áhættu keypt niðurgreiddar afurðir
frá Evrópu og hætt við eða minnkað
niðurgreiðslur hérlendis. Stóra vanda-
málið við þetta er að með þessu myndi
fæðuöryggi Íslands minnka á kreppu-
tímum. Umræða um fæðuöryggi hefur
aukist á Íslandi á síðustu árum, t.d.
tók forseti Íslands málið fyrir í ræðu
á Búnaðarþingi í mars 2008 (Ólafur
Ragnar Grímsson 2008).
Haustið 2009 skipaði sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðherra vinnuhóp til
að koma umfjöllun um fæðuöryggi inn
í lög er varða landnýtingu, þrátt fyrir
að nægt framboð sé hér á landi þessa
stundina. Rökin eru þau að hugsa þurfi
langt fram í tímann. Í nýlegri skýrslu
frá sama ráðuneyti er fjallað um þessi
mál á eftirfarandi hátt:
...það er mikilvægt að skipulag og
nýting á ræktanlegu landi sé byggt á
gildum sjálfbærrar þróunar. Það er
undirstaða fæðuöryggis þjóðarinnar
til langs tíma litið.
(Sjávarútvegs- og
landbúnaðarráðuneytið 2010)
Mikilvægi orku- og fæðuöryggis
Evrópu í framtíðinni hefur orðið
ljósara á síðari árum. Eftirfarandi til-
vitnun frá haustinu 2010 skýrir þetta
frá sjónarhóli Evrópusambandsins:
Við núverandi vinnu við að breyta
hinni sameiginlegu landbúnaðarstefnu
ESB (CAP: Common Agricultural
policy) er aukin áhersla á: Að varð-
veita möguleika á fæðuframleiðslu alls
staðar innan ESB til þess að ábyrgjast
fæðuöryggi til langs tíma fyrir íbúa
ESB og til að leggja aukinni fæðuþörf
heimsins lið, sem FAO gerir ráð fyrir
að aukist um 70% til 2050. (EC
2010)
Þetta markmið er orðað svo í land-
búnaðarstefnu ESB:
Til að styðja við landbúnaðarsamfélög
sem útvega Evrópubúum fjölbreytta
gæðafæðu, framleidda á sjálfbæran
hátt, samkvæmt óskum ESB um um-
stjórnun náttúruauðlinda í landbún-
aði er aðal lyftistöng til að viðhalda
sveitalandslaginu og líffræðilegum
fjölbreytileika, ásamt því að vinna
gegn loftslagshlýnun. Þetta er grunnur
lífvænlegra landbúnaðarsvæða og
langtíma hagræðingar. (EC 2010)
Til að taka upp stefnumótun í þessum
anda, þarf að koma á landsáætlunum
um landbúnað í Evrópu, og hafa sum
lönd þegar tekið upp slíkar áætl-
anir. Hugmyndir um að koma á slíkri
landsáætlun um landbúnað á Íslandi
hafa verið til umræðu í áratugi. Í
bókinni Skipulag byggðar á Íslandi
– Frá landnámi til líðandi stundar,
lýsir Trausti Valsson (2002) þessari
Útdráttur: Nú á dögum minnkandi náttúruauðlinda og hækkandi matvælaverðs,
verður æ algengara að þjóðir leggi fram stefnu um fæðuöryggi. Öldum saman var lítið flutt
inn af matvælum til Íslands og stríð og fæðuskortur erlendis, ásamt siglingabanni, höfðu
takmörkuð áhrif á Íslandi. Hinsvegar hefur fæðuöryggi Íslands minnkað á síðari tímum vegna
aukins matvælainnflutnings og hækkandi eldsneytisverðs.
Nýting grunnreglna um sjálfbærni í landbúnaði mun geta ýtt undir fæðuöryggi Íslands,
þar sem sjálfbærni leggur áherslu á að nýta innlendar auðlindir og vöru, þ.á.m. matvæli.
Nýja staðarstefnan (e. new localism) leggur áherslu á að stytta flutningsleiðir og nýta sem
mest auðlindir á staðnum eða í nágrenni hans. Grein þessi leggur til að við skipulagningu
landbúnaðar á Íslandi verði byggt á stigskiptingu (e. hierarchy) hvað varðar svæði og fram-
leiðsluvörur með sjálfbærni og nýju staðarstefnuna í huga. Íslensk matvæli eru þekkt fyrir
heilnæmi og hreinleika, ásamt því að tiltölulega lítið er notað hér af skordýraeitri og tilbúnum
áburði. Þetta, ásamt hlýnandi veðurfari, gerir Ísland að sífellt ákjósanlegra landbúnaðarlandi.
Lykilorð: Landsskipulag, sjálfbær þróun, ný staðarstefna, sjálfgnótt, svæðis-stig-
skipting, framleiðslu-stigskipting.
Skýringar
Grenndarsvæði borga
Borgir
Héruð/svæði
Útsvæði/fjarsvæði
Hálendið/eyðisvæði
Höfundar: Trausti Valsson, Birgir Jónsson og Erna Bjarnadóttir
Trausti er prófessor og Birgir dósent við Umhverfis- og byggingarverkfræði-
deild HÍ. Erna er forstöðumaður Félagssviðs hjá Bændasamtökum Íslands.