Prentarinn - 01.12.2002, Blaðsíða 19

Litir og ljós
í hínum grafíska iönaöi er ein-
hverskonar samanburður lita
algengur og nauðsynlegur.
Stundum þarf að bera saman
liti prentmynda og fyrirmynda,
stundum lit á rastagrunni við
litsýnishorn frá viðskiptavini
og þanníg mætti lengi telja. Oft
er þessi samanburður nokkuð
nákvæmur og því gegnir furðu
hversu fáir notast við stööluö
skoðunarskilyrði.
í þessari grein er
ætlunin að skýra örlítiö hvað
átt er við með „stööluð skoð-
unarskilyrði" og hvers vegna
þau eru nauðsynleg við skoðun
og mat lita. Einnig er ætlunin
að fjalla svolítið um ISO 3664
staðalinn frá 1999 fyrir skoð-
unarskilyrði í grafískum iðnaði
og Ijósmyndun.
Litir og Ijós
Breski eðlisfræðingurinn Isaac
Newton (1642-1727) sýndi fyrst-
ur manna með tilraunum að hvítt
ljós er í raun sett saman af fjölda
lita. Tilraun Newtons fólst í því
að senda sólargeisla í gegnum
margstrending (s.k. prisma). A
leið sinni í gegnum margstrend-
inginn brotnar einlitur ljósgeislinn
í marga litaða geisla þar sem sjá
má litróf ljóssins. Hinn hvíti sól-
argeisli reynist þannig í raun sam-
anstanda af mörgum litum.
Ljós er oftast skilgreint sem
rafsegulbylgjur á tilteknu bylgju-
lengdarsviði. Hver litur litrófsins
hefur ákveðna bylgjulengd. Full-
komið litróf sýnilegra bylgju-
lengda nær frá u.þ.b. 380 nm
(fjólublátt) til 780 nm (rautt). Sér-
hver ljósgjafi geislar frá sér ljósi
sem hefur örlítið mismunandi lit-
rófsdreifingu en hana má sýna
með s.k. litrófskúrfu. Litrófskúrf-
an sýnir styrk einstakra bylgju-
lengda tiltekins ljóss. Þær bylgju-
lengdir sem eru sterkastar ráða
litblæ ljóssins. Fullkomlega hvítt
ljós hefur jafna litrófsdreifingu,
þ.e.a.s. styrkur allra bylgjulengda
hins sýnilega litrófs er jafn, eða
því sem næst. í raun er þó full-
komlega hvítt ljós ekki til því
„hvítt ljós“ getur verið allt frá því
að vera örlítið rauðleitt til þess að
vera bláleitt, án þess þó að við
veitum því sérstaka athygli.
er að sjálfsögðu háð litrófslegri
samsetningu ljóssins sem fellur á
hlutinn, m.ö.o. lit þess. Tómatur
drekkur í sig grænu og bláu litar-
þættina úr hvítu ljósi en endur-
kastar þeim rauðu.
Sé ljósið fátækt af rauðum ljós-
bylgjum endurkastar tómaturinn
litlu ljósi og litur hans virðist ekki
lengur rauður. í bláu ljósi eru
engar rauðar ljósbylgjur og þvi
myndi tómaturinn virðast svartur í
slíku ljósi því hann endurkastaði
engum ljósbylgjum. Litskynfæri
okkar virðast að einhverju leyti
taka tillit til ljósgjafans og leið-
rétta litskynjunina eftir honum.
Þetta hefur verið nefnt litfasta.
Við sjáum þannig liti kunnug-
legra hluta ávallt eins, nokkurn
veginn óháð lit ljóssins sem við
erum stödd í. Erfiðara getur
reynst að dæma um liti hluta, sem
við höfum ekki séð áður, ef litur
ljóssins er ekki hvítur.
Margir hafa eflaust keypt sér
flík sem e.t.v. virtist svört í versl-
uninni en reynist síðan hafa græn-
an eða bláan blæ þegar heim er
komið og hún skoðuð í öðru ljósi.
Við gerum okkur ekki alltaf grein
fyrir því aó ljósið sem við erum
stödd í er e.t.v. langt frá því að
vera hvítt. Glóperur sem notaðar
eru til lýsingar í flestum heima-
húsum senda frá sér ljós sem er
fremur fátækt af stuttum ljós-
bylgjum (bláum) en er að megn-
inu saman sett af löngum ljós-
bylgjum (rauðum og gulum). Ljós
glópera er því i raun fremur rauð-
leitt en við veitum því yfirleitt
ekki athygli. Sjónkerfi okkar að-
lagast lit ljóssins.
Litir Ijóss
Litur ljóss er vanalega skilgreind-
ur með s.k. lithita. Mælieiningin
fyrir lithita er Kelvin (K). Kelvin
er í raun mælieining fyrir hitastig,
rétt eins og Celsíus sem við
þekkjum. 0° á Kelvin samsvara
-273,16° á Celsíus. Tengslin milli
hitastigsins og litar fást með hin-
um svonefnda svarthlutar-geislara
en litrófssamsetning ljóssins sem
hann geislar frá sér ræðst af hita-
stigi lians. Þegar málmur er hitað-
ur upp í nægilega hátt hitastig
byrjar hann að glóa. Litur ljóssins
sem geislar frá heitum málminum
breytist frá rauðu yfir í blátt eftir
því sem hitastigið hækkar. Litur
ljóssins er því háður hitastigi
málmsins. Því hærra sem hitastig
málmhlutarins er því bláleitara
(kaldara) er ljósið sem hann geisl-
ar frá sér. Hærri gildi á Kelvin
skalanum þýða þess vegna kald-
ara ljós. Samkvæmt staðli CIE
(Commission Internationale d’
Eclairace) frá 1931 hefur 100
sjc
É>,
Litir hluta ráðast af lit Ijós-
gjafans og lit þess Ijóss sem end-
urkastast af hlutnum til sjónkerfis
okkar.
Eflitur Ijósgjafans breytist gerir
litur hlutarins það einnig.
Litir hluta
Við sjáum að tómatar eru rauðir,
sítrónur gular og grasið grænt.
Litir þessara fyrirbrigða og raunar
allir aðrir litir í kringum okkur
verða til íýrir samspil ljóssins,
sjónkerfis okkar og litarefna í
hlutunum sjálfum. Hlutir fá lit
vegna þess að litarefni í þeim
endurkasta hluta rafsegul-
bylgna ljóssins sem fellur á þá
en drekka hluta þeirra í sig. Það
er litrófsleg samsetning þessa
endurkasts, m.ö.o. hvaða bylgju-
lengdum ljóssins hluturinn endur-
kastar, sem ræður því hvaða lit
við sjáum á viðkomandi hlut. Lit-
rófsleg samsetning endurkastsins
Styrkur
A myndinni má sjá hlutfallslegan styrk Ijóss á hinu sýnilega bylgju-
sviði. Kúrfur sem þessar kallast litrófskúrfur og á þessari mynd má sjá
annarsvegar litrófsdreifmgu venjulegs dagsljóss (rauða kúrfan) og hins
vegar Ijóss frá dœmigerðri flúrljósaperu (bláa kúrfan). Takið eftir topp-
unum sem skaga upp úr kúrfunni á nokkrum stöðum.
PRENTARINN ■ 19