Prentarinn - 01.03.2006, Blaðsíða 32

Prmtsöqusetur?
Einar Svansson
Er ekki tækifæri í dag og
jafnframt rík skylda
bókagerðarmanna á (s-
landi að hafa frumkvæði
að varðveislu prentmuna í
safni eða prentsögusetri?
Þessari grein er ætlað að
vekja bókagerðarmenn
til umhugsunar um gildi
atvinnugreinarinnar og
tengsl hennar við prent-'
listina, menningu þjóð-
arinnar og varðveislu
tungunnar.
SAGA PRENTLISTAR
Allar menningarþjóðir sem við
miðum okkur við leggja metnað
sinn í að varðveita söguna og gera
hana sýnilega almenningi. Saga
prentminja er samofin sögu þjóð-
arinnar og bóklistin hefur hjálpað
til við varðveislu tungumálsins,
verið grunnur að sjálfsmynd þjóð-
arinnar og einn af hornsteinum
þess að Islendingar eru ein þjóð
með eina tungu. Til að útbrciða
fagnaðarerindið og trúna á Jesú
Krist var prentun bóka mikilvægt
atriði. Þetta sáu forsvarsmenn
kirkjunnar fyrir og það var að
tilhlutan Jóns biskups Arasonar
að fyrsta prentsmiðjan var flutt til
landsins og sett niður að Hólum í
Hjaltadal á árunum 1525 - 1530.
Almenningur var mikið til ólæs
en fyrsta stafrófskverið var
prentað 1695 í þágu kristindóms-
fræðslu og má segja að kirkjan
hafi átt stóran þátt i að varðveita
íslenska tungu og menningu i
gegnum aldirnar. Islendingar voru
fljótir að tileinka sér prentlistina.
Við vorum t.d. rúmlega heilli öld
á undan Finnum og Norðmönnum
og islenska var rneðal 20 fyrstu
þjóðtungna heimsins sem öll Bibl-
ían var þýdd á.
Eftir að Guðbrandur Þorláksson
varð biskup á Hólum 1571 fékk
hann Jón Jónsson prentara að
Breiðabólstað með tæki sín til
Hóla og hóf stórfellda bókaútgáfu
sem stóð með litlum hléum i hálfa
öld og gat af sér perlur eins og
Guðbrandsbibliu sem prentuð var
1584.
Það var aðeins ein prentsmiðja til
i landinu í rúmar tvær aldir eða
til 1773, að undanskildum 4 árum
(1589-1593) þegar Hólaprent-
smiðju var skipt upp á milli bisk-
ups og Jóns Jónssonar á Núpufelli
í Eyjafirði. Prentsmiðjan var flutt
í Skálholt 1685 og þá hófst eitt
merkasta skeið íslenskrar bókaút-
gáfu. Má þar nefna árið 1688, en
þá komu þar út Islendingabók Ara
fróða, Landnáma, Kristni saga og
Grönlandia Arngrims Jónssonar
lærða. Prentsmiðjan var siðan
seld Hólabiskupi 1703 og flutt
aftur norður að Hólum. Lítið var
prentað á 18. öldinni, en hún var
ein sú versta sem Islendingar hafa
upplifað með sóttum, fjárpest og
náttúruhamförum. Þó komu út
nokkur merk rit eins og Steins-
biblía og Vídalinspostilla.
Hrappseyjarprentsmiðja var stofn-
uð 1773 og voru prentsmiðjurnar
þá orðnar tvær og var svo til
ársins 1799. Hún prentaði alls
um 80 verk. Má þar nefna Egils
sögu og Ljóðmæli Jóns Þorláks-
sonar á Bægisá. Hún er síðan
flutt suður í Borgarfjörð og sett
niður að Leirárgörðum. Lands-
uppfræðingafélagið keypti síðan
prentsmiðjuna og ári seinna Hóla-
prentsmiðjuna og var Magnús
Stephensen þá orðinn einráður
á prentmarkaði og lokið var 270
ára sögu íslenskrar bókaútgáfu á
vegum kirkjunnar. Prentsmiðjan
var flutt að Beitistöðum, næsta
bæ við Leirárgarða, árið 1815 og
þaðan til Viðeyjar 1819. Þar var
hún til 1844 þegar hún var flutt
yfir sundið til Reykjavikur og
gefið nafnið Landsprentsmiðjan
eða Prentsmiðja landsins.
Ef við höldum örlitið lengur
áfram og tengjum þessa sögu
við nútíðina þá var Landsprent-
smiðjan seld Einari Þórðarsyni
prentara 1876, en hann seldi hana
síðan Birni Jónssyni eiganda ísa-
foldarprentsmiðju 18. mai 1886.
Þannig er Isafoldarprentsmiðja
sem nú er staðsett í Garðabæ
arftaki elstu prentsmiðju á Is-
landi, prentsmiðju Jóns biskups
Arasonar á Hólum.
Það er í raun kaldhæðnislegt að
tilkoma prentsmiðjanna á Vest-
urlöndum opnar möguleika
vestrænna þjóða til opinna og
frjálsra tjáskipta sem hefur verið
grunnur að ritfrelsi og málfrelsi
og samfara því hefur kirkjan misst
ákveðin völd yfir hugsun og þekk-
ingu sem hún hafði áður. Prent-
listin er því ein styrkasta stoðin i
frelsi vesturlandabúa og sjálfstæð-
isbarátta þjóða hefur oft byggst
á hinu prentaða orði eins og við
íslendingar þekkjum mætavel.
Við Islendingar eigum því prent-
listinni skuld að gjalda sem vert
væri að greiða henni til baka með
safni eða sögusetri.
PRENTMINJAR
Mikið hefur fallið til af prent-
vélurn og prentmunum á liðnum
áratugum vegna byltingar í prent-
tækni. Margir dýrgripir hafa farið
forgörðum en samt hefur miklu
verið bjargað. Starfsmenn FBM
voru oft tengiliðir á milli prent-
fyrirtækjanna og safnanna þegar
þau fyrrnefndu þurftu að losa sig
við gamlar vélar vegna nýrrar
tækni. Þjóðminjavörður og safn-
vörður í Árbæjarsafni voru þeir
sem tóku við safngripunum.
ÞJÓÐMINJASAFN ÍSLANDS
Þjóðminjasafn Islands hefur safn-
að ýmsum prentminjum frá fyrstu
tíð. Þangað fóru t.d. vélar frá
Prentsmiðjunni Hilmi, Eddu og
Steinholti, prentmyndagerðinni
Litrófi o.fl. fyrirtækjum. Meðal
þessara véla er setjaravél sem upp-
haflega var hjá Prentsmiðju Morg-
unblaðsins.
1 Þjóðminjasafninu eru einnig
merkileg myndamót og letur úr
Landsprentsmiðjunni, sem starf-
rækt var i Reykjavík 1844-1875.
Þessi myndamót voru afhent
safninu 6. apríl 1868 og voru
geymd þar í kössum óhreyfð í
meira en heila öld. Það var ekki
fyrr en 1982 sem Richard Valt-
ingojer myndlistarmaður fékk
þessi myndamót til hreinsunar að
eigin frumkvæði og tók síðan 20
afþrykk og seldi upp i kostnað.
Það er talið nokkuð vist að þessir
safngripir komi að miklu leyti frá
elstu prentsmiðjum landsins.
Sarpur er heiti á menningarsögu-
legu upplýsingakerfi sem unnið
hefur verið að á vegum Þjóð-
32
www.fbm.is