Vísbending - 17.12.2007, Blaðsíða 17

síðan að danski Privatbankinn kippti að sér höndum um lánveitingar
til Islandsbanka. Tók hann fé af reikningi Islandsbanka upp í skuld,
neitaði að greiða ávísanir bankans og kraíðist greiðslna á skuldum
hans. Skýringin á framferði Privatbankans er líkast til sú að hann
átti sjálfur í vanda.8 Stjómvöld komu
Islandsbanka til bjargar. Tekið var stórt
lán í Englandi árið 1921 og fékkbankinn
rúman helming þess. Mestum hluta
ijárins var varið til greiðslu skulda í
Danmörku. En erfiðleikar bankans urðu
til þess að stjómvöld höfðu öll ráð hans
í hendi sér. Þau notuðu tækifærið til að
ná af bankanum rétti til seðlaútgáfu og
setja honum ýmis fleiri skilyrði.9 Með
lögum sem tóku gildi 1921 var þak sett
á seðlaútgáfu bankans um tíma, en honum síðan gert að taka seðla
sína úr umferð í áföngum og skyldi því lokið 1933. Þá var ákveðið að
stjómvöld skipuðu hér eftir tvo af þremur stjómendum bankans. Ari
síðar var ákveðið að fela Landsbankanum til bráðabirgða að gefa út
þá seðla sem þörf væri fýrir umfram seðlaútgáfu Islandsbanka.
Arið 1922 skildu leiðir íslensku krónunnar og hinnar dönsku.
Gengi íslensku krónunnar lækkaði og um leið vænkaðist hagur
útflutningsatvinnuvega. En hér urðu umskipti árið
1924. Gengið hækkaði um 75% á einu og hálfu ári.
Verðlag lækkaði nokkuð, en ekki nærri jafhmikið og
nam gengishækkuninni. Við þetta versnaði hagur
sjávarútvegsfýrirtækja og Islandsbanka um leið.10
Smám saman rýmuðu líka innistæður bankans.
Innlánin náðu hámarki árið 1919 þegar þau vom um
26 milljónir króna eða álíka mikil að vöxtum og innlán
Landsbankans. Sjö árum síðar, árið 1926, vom innlán
í Islandsbanka komin niður fýrir 15 milljónir króna
en innlán í Landsbankanum námu þá rúmum 36
milljónum."
Hér var sannarlega beitt við
þjóðfélagið aðferð rœningja
á þjóðvegum, er þeir stöðva
ferðamenn óvörum, setja
marghleypu fyrir brjóst þeim og
segja „Peningana eða lífið!"
e'~matéi thnitf
L*ndsbankannni.
Umrceður um framtíðarskipan
seðlaútgáfu
Árið 1924 vom lögð fram tvo þingfrumvörp um
bankamál. Annað var samið í Landsbankanum
fýrir atbeina Ijármálaráðherra. Samkvæmt því
skyldi Landsbankanum veitt leyfi til að gefa
út seðla sem innleysanlegir væm í gulli. I
fiumvarpi Bjöms Kristjánssonar alþingismanns
var hins vegar lagt til að ný ríkisstofhun gæfi
út seðlana og hefði hún ekki annað hlutverk.
Þeirri stofnun virðist til dæmis ekki hafa verið
ætlað að bera ábyrgð á peningastefhunni.
Bjöm benti á að hvergi annars staðar rækju
seðlabankar sparisjóðsviðskipti eins og
verða myndi ef Landsbankinn væri gerður
að seðlabanka. Auk þess hefði reynslan
af íslandsbanka sýnt að seðlaútgáfa og
almenn útlánastarfsemi fæm illa saman.12
A þessum árum var áhersla lögð á spamað
i öllum ríkisrekstri. Stofhframlög til
seðlabanka og kostnaður afrekstri hans óx
mönnum í augum. Arið 1925 var kosin
milliþinganelhd um bankamál og fóm
mrgir uJT '-
inga j p ndl^ar
Þcir hijót-n'a-tbankanm
j 1>esar Þessi
borSrunum
Hvers
tn cnn
Pen-
inga T VCSna láta
jSar hór cr öruJjlW Crhndis
J&Vna 1>á í <JfU: sfaðar W
tenkinn. Hefir’ r,!° er Lands-
^ áhvr/YA !kjssJóður tekið
l —jL^~SParisÍóMé
Kcmur /,að
þrír nefiidamienn um Norðurlönd til þess að kynna sér týrirkomulag
seðlaútgáfu og skoðanir seðlabankastjóra þar á því hvemig best
væri að haga þessum málum. Sérstaklega vom seðlabankastjóramir
spurðir álits á þeim tillögum sem lagðar vom fýrir þingið 1924. Allir
töldu þeir óhætt að fela Landsbankanum
hlutverk seðlabanka eins og málum
væri háttað hér, en gerðu mismikla
fýrirvara. Bankastjóri Noregsbanka var
eindregnastur stuðningsmaður þess að
fela Landsbankanum seðlaútgáfuréttinn.
Taldi hann aðstæður hér svipaðar og
vom í Noregi þegar slíkt fýrirkomulag
var þar. Meirihluti milliþinganelhdar,
4 nefndarmenn af 5, þeir Asgeir
Asgeirsson (síðar forseti), Jónas Jónsson
frá Hriflu, Magnús Jónsson og Sveinn Bjömsson (síðar forseti), lagði
til að Landsbankanum yrði falinn rétturinn til seðlaútgáfu. I áliti
meirihlutans er lögð áhersla á að seðlabanka sé nauðsynlegt að hafa
meiri tök á viðskiptalífinu en hann hafi með seðlaútgáfunni einni.
Ef hann missi beint samband við atvinnuvegi landsins glati hann
forsendum sem þurfi til þess að geta haldið fastri stjóm á lánveitingum
innanlands og greiðslujöfnuði við útlönd.13 Meirihlutinn lagði þó
áherslu á að Landsbankinn yrði að gæta hófs í samkeppni við aðra
banka og hafa hemil á sparisjóðsstarfsemi
sinni.14 Minnihlutinn, Benedikt
Sveinsson, vildi hins vegar
stofna sérstakan seðlabanka,
Ríkisbanka Islands. Sagði
Benedikt að menn yrðu að
líta á málið „einungis eflir
málavöxtum, en ekki heillaðir
af neinni „autoritets-trú“, jafnvel
þótt um skoðanir mikilhæffa
manna sé að ræða.“ls Hann
leyfði sér þó að vitna í sænska
hagfræðinginn Gustav Cassel sem
árið 1916 lagðist jafii eindregið
gegn því að ríkisbankinn sænski
fengi að taka á móti innlánsfé gegn
vöxtum og því að ríkið setti á fót
viðskiptabanka. Benedikt andmælti
því að seðlabanki gæti ekki haft
nægileg áhrif á viðskiptalífið nema
hann lánaði einstökum mönnum
og félögum beint. Vopnið í þessu
efni væri seðlaútgáfan, en ekki bein
útlánastarfsemi til fólks eða fýrirtækja.
Þá benti Benedikt á að seðlabankar væm
í sífellt auknum mæli að verða bankar
bankanna í öðmm löndum. Landsbankinn
myndi hafa tvenns konar hlutverk, annars
vegar að gæta sanngimi gagnvart öðrum
lánastofiiunum og hins vegar að sjá eigin
lánastarfsemi borgið: „Meðan hér er aðeins
um tvo almenna viðskiftabanka að ræða,
sem reka samskonar starfsemi, þá ætti það að
vera hveijum manni augljóst, hversu viðsjált
það væri að öðrum þeirra væri fengin tögl og
hagldir í bankaviðskiftunum. ... Mundi hér
^S,ZgaÍá^nm Síað
^a%arfu
1
Us,u Sögur
*num hér j
j Lan^bankaJjmf.T ð(t<*í
btlanda o. s frv r.]arf,ó,,u tiJ
T ‘>cssar Ulrau„irmP7níegar
‘Jármálalíf landsm * ð skaða
- « ztí,:? as
M,
scm
hnnu að Jef7„-
Pfwí 4
b.„k,hn',mr *M>
jgar norsku h n‘ erlcndis.
S,ríds,okin tönuð hru^u
<:n(]‘nfíar peninguJ ,s'
j ireyma erlJ* T Óh»
Tdsrnandshankinn iT" danski
ð ferjgu margir ishní 3 höfu°-
Jinnmgu Urn ‘ar alvarlCga
mun,r hcirra v.-„r„ . ! á' er Hár-
áttu
pcn-
að hafi „ V- d‘lnska-
nata orðiö skelfrt
s,öastliðnu
ut-
a ri.
órúatí
mum. -
ser vé/
VISBENDING I 17
nu a
Þessum