Fréttablaðið - 29.12.2011, Blaðsíða 21

var ein súpa af táknmyndum sem
ráðamönnum í Peking svelgdist
á. Fáeinum vikum eftir að Deng
kom heim úr sinni reisu hafði póli-
tíkin í stærsta ríki jarðarinnar
breyst. Mesta bylting mannkyns-
sögunnar fór af stað. Hundruð
milljóna manna bættust við hag-
kerfi heimsins. Og fljótlega líka í
hópinn sem stýrir heiminum með
yfirþyrmandi en ómeðvituðum
styrk. Alþjóðlegt samfélag neyt-
enda.
Gullöld neyslunnar
í hönd fór nær tuttugu ára gull-
öld kapítalisma og neysluhyggju.
Netið bylti skipulagi framleiðslu í
heiminum. Þetta skipti meira máli
en það sem snýr að neytendum og
allir þekkja. Fall Sovétríkjanna
var frelsun þjóða í Evrópu en um
leið kerfisbreyting á heimsvísu.
Indland og Kína eru ekki bara
tvö ríki. Hlutdeild þeirra í mann-
fjöld heimsins er söm hlutdeild
Reykjavíkur í íslensku þjóðinni.
Miklu fleiri ríki risu upp allt frá
Brazilíu og Tyrklandi til Malasíu
og S-Kóreu. Og framleiddu ódýrt.
Neysluhyggjan varð hin alþjóð-
lega hugmyndafræði. Musteri
hennar risu um allar jarðir og
urðu staðir keimlíkra drauma um
lífið sem tengdu strönd við strönd.
Kapítalisminn sameinaði heiminn
en sundraði stundum þjóðum.
Annus horribilis
Tuttugu árum eftir að þessi gull-
öld hófst mætum við áramótum í
skugga heimskreppu. Bandaríska
heimsveldið, akkeri alþjóðakerf-
isins, hrökklaðist frá Irak undir
árslok, rúið trausti og virðingu.
Þar fór það eina sem heimsveldi
getur ekki verið án. Óttinn við afl
þess. Þetta er ein hlið þess máls
að Vesturlönd eru ört að missa
sérstöðu sína í heiminum. Stærri
hlið á því máli en sú hernaðarlega
er efnahagsleg. Og á því sviði var
árið 2011 ár vatnaskila. Ár skulda-
daga. Um leið sást enn önnur hlið
málsins, sú hugmyndalega. Það
var tímanna tákn að liðsmenn
arabíska vorsins litu ekki til vest-
urs og líta ekki enn. Það gera hug-
myndasmiðir ört vaxandi ríkja
Austurlanda ekki heldur. í kreppu
sinni standa Vesturlönd í sporum
hins klæðalausa keisara.
Hvað gerðist?
Efnalegar forsendur vestræns for-
ræðis í heiminum eru að hverfa.
Vesturlönd knýja ekki lengur
hagkerfi heimsins. Leiti menn að
einni skýringu má benda á vax-
andi ójöfnuð innan vestrænna
ríkja og rekja sig þaðan. Hann er
að hluta végna heimsvæðingar
en ólík reynsla opnustu hagkerfa
sýnir þó glöggt að alla múra má
fella án aukins ójöfnuðar ef vel er
hugað að menntun og mannfólki.
Jöfnuður getur vaxið við opnun ef
rétt er á haldið. Heimsvæðingin
hvetur þó til ójöfnuðar á þann hátt
að allir lenda á alþjóðlegum mark-
aði, hvort sem þeir kunna flókna
hluti eða einfalda. Þeir sem kunna
flókna hluti stækka markað sinn
og hagnast betur. Þeir sem kunna
aðeins einfalda hluti lenda í beinni
samkeppni við mergð manna sem
geta gert það sama fyrir lægra
kaup en nægir til lífs á Vestur-
löndum. Þess vegna hættu raun-
tekjur meirihluta manna að vaxa
í Bandaríkjunum og víða í Evrópu,
þótt tekjur hálaunamanna hækk-
uðu ört.
Blekking og skuldir
Staðnaðar tekjur leiddu þó ekki
til stöðnunar í neyslu. Sem hefði
verið pólitískt erfitt. Bankar
heimsins sáu til þess að ráða-
menn þurftu ekki að finna leiðir
til að samræma tekjur og útgjöld.
Hagur neytenda fór því batnandi
án þess að heilbrigður vöxtur væri
í atvinnulífi. Mismunurinn var
fenginn að láni, mest frá Asíu, þar
sem menn lögðu fyrir stóran hluta
ört vaxandi tekna sinna. Ráðdeild
Asíumanna reyndist ógæfa Vest-
urlanda því fátt var um varnir
gegn ódýrum peningum. Banka-
menn sem tóku við flóðbylgju pen-
inga frá Austurlöndum sýndust
allt í einu miklir snillingar. Eins
og töframenn sem draga kanínur
upp úr tómum höttum. Stjórn-
málamenn sem losuðu um allar
hömlur á töframennsku sýndust
engu minni menn. Svo lengi sem
kanínur komu uppúr hattinum
voru menn kátir og mærðu snilld
hver annars. Þetta var þó auðvitað
alltaf sama kanínan og hún láns-
gripur austan úr heimi.
Sú tæra snilld
Snilldin var fólgin f því að aftengja
peninga frá veruleikanum, líkt og
hattinn með kanínunum. í stað
þess að fjármagna framfarir í
framleiðslu fóru bankar að búa
til nýjan veruleika til hliðar við
þennan gamla gráa sem borgar
ekki bónusa. Bara brot af banka-
starfsemi tengdist framleiðslu og
viðskiptum með hluti og þjónustu.
Úr þessu varð oft mikil furðusmíð.
Við sáum eina hér á íslandi og
kölluðum hana útrás. Álíka furðu-
verk úr lofti og blekkingum urðu
til annars staðar.
Valdataka neytenda
Hið pólitíska samhengi fólst í
því að kjósendur voru leystir frá
störfum og neytendum falið þjóð-
félagsvaldið í staðinn. Þetta var
sami hópurinn en þó með ótrúlega
ólíka sýn. Það þurfti ekki lengur
að finna jafnvægi eyðslu og tekna,
hvorki á heimilum né í fyrirtækj-
um eða hjá hinu opinbera. Ráða-
menn gerðust klappstýrur. Arður
af vinnu milljarða handa í austur
í Asíu streymdi um heiminn sem
ódýrt lánsfé. Vanda var mætt
með bólum í eignaverði sem gerði
síaukna skuldsetningu mögulega.
Það ótrúlega er hvað það kom á
óvart þegar þetta sprakk.
Vatnaskil
Sumpart er ljóst hvert vötnin
falla. Heimur Vestursins er mest
að baki, heimar Austursins og
Suðursins blasa við þótt flest
kennileiti þar séu enn hulin móðu.
Hlutföll í heiminum falla sífellt
meira að mannfjölda og minna að
gömlum forréttindum. Jöfnuður á
milli landa fer ört vaxandi, öfugt
við það sem oft er sagt, en jöfn-
uður innan þeirra fer minnkandi.
Reynsla nýliðinna ára dregur úr
bjartsýni á getu vestrænna ríkja
til að finna sér það sem kalla má
í víðum skilningi, sjálfbæran lífs-
máta í breyttum heimi. Viska
hefur ekki ráðið ferð á valdatíma
Vestursins. Við erum ekki lengur
þekkt fyrir að kunna fótum okkar
forráð. Hvað tekur við er óvíst.
Ekki að undra að öryggisleysi er
tilfinning tímans. Bandaríkin eru
þó enn öflugasta hagkerfi heims-
ins og gamla Evrópa er ekki dauð.
Hún er notalegri, menntaðri og
víða jafnari og frjórri en önnur
pláss. En ekki lengur til miðju.
Stærra en þau stóru
Allt fellur þetta þó í skuggann af
vaxandi skilningi vísindanna á til-
verunni. Árið skilaði okkur hraðar
áfram í þeim efnum en kannski
nokkurt eitt ár síðan 1905. Menn
skilja aðeins betur óravíddir
alheimsins. Eða heimanna. Og
innsta eðli efnisins. Við erum
örlítið nær því að skilja hvers
vegna eitthvað er. Eða virðist
vera.
Jón Ormur
Halldórsson
er dósent við
Háskólann í
Reykjavík og fastur
pistlahöfundur í
Fréttablaðinu.
Erlendir vendirpuktar 2011
Fréttablaðið gerir upp árið
með greinum um innlenda
vendipunkta eftir valda höf-
unda. Vendipunktarnir snúast um
markverðar fréttir og atburði sem
gerðust á árinu og gætu haft áhrif
til frambúðar á Islandi.
99
Sumpart er ljóst hvert vötnin falla.
Heimur Vestursins er mest að baki,
heimar Austursins og Suðursins
blasa við þótt flest kennileiti þar séu
enn hulin móðu.
í
GAR 544 4000