Læknablaðið - 15.03.1989, Síða 33

LÆKNABLAÐIÐ
103
þefjandi höndum. Tilgáta Semmelweis var sú, að
stúdentarnir flyttu unnvörpum líkeitur, er
myndaðist í rotnandi líkum, inn í fæðingarveg
kvennanna, og ylli þar barnsfararsóttinni. Hann
fyrirskipaði nú stúdentunum að þvo sér jafnan
vandlega um hendur upp úr klórkalklausn, áður
en þeir þreifuðu á konunum.» - Síðar herti hann
enn á smitvörn sinni og lét einnig sótthreinsa
verkfæri og umbúðir með klóri og skilja veikar
konur frá heilbrigðum. Athyglisvert er í þessu
sambandi, að Semmelweis virðist ekki hafa þekkt
til notkunar franskra lækna á klóri, er áður ræðir
(9).
Aðgerðir Semmelweis báru skjótt svo góðan
árangur, að tíðni barnsfararsóttar varð jafnvel
enn minni í deild þeirri, er læknanemar komu í en
í hinni deild fæðingastofnunarinnar, er
ljósmæðranemar sóttu. Semmelweis skýrði frá
vinnu sinni með klór á fundi lækna í Vínarborg
sumarið 1850. Urðu þar hörð átök um kenningar
hans og raunar svo mikil, að hann hrökklaðist úr
stöðu sinni og frá Vínarborg þegar sama ár. Var
sjálfur yfirlæknir fæðingastofnunarinnar meðal
þeirra, er mest lögðust gegn honum. Fimm árum
síðar varð Semmelweis þó prófessor í
fæðingahjálp í Búdapest. Nokkrum árum þar á
Mynd 2. Joseph Lister (1827-1912). Festi notkun
sótthreinsiefna í sessi til smitvarnar (antisepsis) og ruddi
smitgát (asepsis) braut.
eftir birti hann bók um smitvörn með klóri til þess
að varna barnsfararsótt. Það breytti þó engu um
álit annarra lækna á gildi smitvarnar með klóri.
Varð Semmelweis næsta lítið ágengt og örlög
hans urðu ömurleg. Um þetta farast Vilmundi
Jónssyni svo orð: »Semmelweis bilaðist á geði og
var tekinn í vörzlu sem sturlaður bandamaður rétt
fyrir andlát sitt. Má vera, að hann hafi lengi verið
meira eða minna veill á geðsmunum og það hafi
meðfram torveldað honum að afla sér tiltrúar»
(10).
Næstan er að nefna til sögunnar Joseph Lister
(1827-1912), er lauk læknaprófi 1853 og síðar
gerðist skurðlæknir í Glasgow, Edinborg og
Lundúnum. Lister var viðstaddur fyrstu
svæfingu, er sögur fara af i Evrópu, þá ungur
stúdent (sjá framar), og tileinkaði sér ungur
svæfingar. Lister auðnaðist fyrstum manna að
innleiða smitvörn með sótthreinsiefnum við
skurðaðgerðir, svo langt sem hún hrekkur til, og
jafnframt að ryðja smitgát braut til þess mikla
vegs, er henni ber við skurðlækningar. Var þetta
þó síður en svo þrautalaust og litlu miður en um
daga Semmelweis. Lister var hins vegar gæddur
dæmafáu vinnuþreki og jafnaðargeði og lifði svo
lengi, að hin nýju vísindi, bakteríufræðin, næðu
að fullvissa lækna almennt um gildi verka hans.
Það er þó í þessu sambandi harla athyglisvert, að
Lister hafði í upphafi enga hugmynd um
Semmelweis og störf hans, enda fór hann nýjar
leiðir. Við skulum nú víkja aðeins nánar að Lister
og verkum hans.
Meðan Lister var enn í Glasgow, velti hann mjög
fyrir sér, hvernig koma mætti í veg fyrir þá
ósigrandi sárasmitun, er hann átti sífellt í höggi
við, ekki síst við meðferð opinna beinbrota og við
aðrar aðgerðir á liðum og limum, er þó töldust
hreinar og ekki varð undan vikist að gera.
Sagan segir, að prófessor í efnafræði í Glasgow
hafi snemma árs 1865 bent Lister á að kynna sér
skrif Pasteurs, er snertu þetta efni (sbr. að
framan). Lister kom í framhaldi af því til hugar
að nota fenól (karbólsýru) til smitvarnar, þar eð
honum var kunnugt um, að í borg einni á
Norður-Englandi væri fenól notað til þess að
varna rotnun í sorpi. Þetta sama ár byrjaði hann
því að nota fenól til smitvarnar við meðferð á
opnum brotum og kýlum, svo og ýmsum
»hreinum« sárum. Honum lærðist að nota fenól í
lítilli þéttni í pasta, er hann huldi með sárin að
lokinni aðgerð og olli litlum truflunum á græðslu
þeirra þrátt fyrir það, að mjög drægi úr
sárasmitun (sáraígerð). Siðar tók hann upp