Læknablaðið - 15.03.1989, Side 35

LÆKNABLAÐIÐ
105
vel, að hann fór svo að segja »í gin úlfsins« og
settist að í London. Var honum þar fádæma illa
tekið af nær öllum, þar á meðal af stúdentum,
sem helst ekki sóttu fyrirlestra hans, enda hefur
hann tæpast verið viðhlæjandi þeirra. Lister stóð
þó af sér allt mótlæti og í rás nýrra tíma varð
hann ofan á. Sem dæmi um móttökurnar í
London skal eftirfarandi tilfært: »Hin fyrsta
aðgerð Listers í Lundúnum, sem verulega reyndi á
smiteyðingaraðferð hans, var það, er hann skar
hispurslaust til lokaðs hnéskeljarbrots,
hringstakk brotin með málmþræði, reyrði saman
og lokaði síðan skurðinum kirfilega. Þegar þessi
ódæmi bárust til eyrna einum aðalhandlækni
höfuðborgarinnar var mælt, að honum hefðu
hrotið þessi blöskrunarorð af vörum: »Þegar
þessi veslings maður deyr, þyrfti einhver að taka
sig fram um að sækja þennan náunga til saka
fyrir unnið óbótaverk». En veslings maðurinn dó
ekki, heldur greri sár hans um hreint, og vakti
undrið aukna athygli vegna hinna válegu
ummæla» (15).
Smitvörn að hætti Listers dugði hins vegar illa
eða ekki við holskurði nema óbætanlegt tjón
hlytist jafnframt af á vefjum í líkamsholum.
Sama gilti og oft um meðferð á holsárum
(holundum). Skurðaðgerðir í kviðarholi urðu þvi
ekki auðgerðar fyrr en ný smitvarnaraðferð,
smitgátin (asepsis), var tekin upp, né varð
mönnum með ígerð holsár að jafnaði borgið fyrr
en sýklalyf voru komin til sögunnar.
Frumkvöðull smitgátar við skurðaðgerðir var
þýskur skurðlæknir, Ernst von Bergmann
(1836-1907). Til hans og samstarfsmanna hans er
að rekja það skipulag og búnað
skurðlækningadeilda spítala, sem að stofni til er
búið við enn í dag. Bergmann innleiddi þannig
gufusæfingaraðferðina (autoklavering) árið 1886.
Aðstoðarlæknir Bergmanns gerði grein fyrir
vinnu þeirra og félaga árið 1892. Er þá talið, að
smitgátin hafi verið fullsköpuð (16). Fyrstu
magaskurðaðgerðir, sem sögur fara af og
heppnuðust, voru þó gerðar nokkru fyrr eða árið
1881 (17).
Vitað er, að Jón Hjaltalín, landlæknir, er áður
getur, heimsótti Lister í Glasgow árið 1867,
þ.e.a.s. eftir að hann hóf að nota smitvörn við
skurðaðgerðir. Þess sér þó engin merki, að hann
eða samkennarar hans í Læknaskólanum í
Reykjavík hafi nokkru sinni viðhaft smitvörn við
skurðaðgerðir, en þeir voru Jónas Jónassen
(1840-1910) og Tómas Hallgrímsson (1842-1893)
(18). Vilmundur Jónsson skýrir þetta
aðgerðarleysi á þann veg, að hér kunni smitgátar
lengi að hafa verið lítil þörf bæði vegna fárra
opinna beinbrota og vegna lítillar tíðni
sáraígerða, þar eð spítalar voru nær engir í
landinu (19). Fyrsta skurðaðgerð að viðhafðri
smitvörn Listers virðist ekki hafa verið gerð hér á
landi fyrr en árið 1883 (20). Var þar að verki
danskur læknir, Hans Jacob Georg Schierbeck
(1847-1911), er hér var landlæknir árin
1883-1894. Fluttist hann eftir það úr landi.
Nægar heimildir eru fyrir því, að Schierbeck varð
landlæknir í óþökk margra hér á landi. Svo mikið
er vist, að tengsli Schierbecks við Jónas Jónassen
og Tómas Hallgrímsson, er áður ræðir, voru ekki
meiri en svo, að hvorugur þeirra tók upp eftir
honum smitvörn við skurðaðgerðir (21). Án efa
hefur Schierbeck þekkt til smitgátar eins og hún
tíðkaðist í lok 9. áratugar 19. aldar. Hann fór
þannig í kynnisferð til Kaupmannahafnar 1891.
Samt heppnaðist honum ekki að taka upp smitgát
og hann réð því ekki við holskurði (22).
í hinni meistaralegu ævisögu Árna
Þórarinssonar, er Þórbergur Þórðarson færði í
letur, er kafli um Schierbeck landlækni. Kemur
þar berlega fram, að hann hefur talið íslendinga
erfiða viðskiptis og vanþakkláta. í kaflanum um
Schierbeck segir enn fremur svo orðrétt: »Þegar
hann fór af landi burt, kvaddi hann konu, sem
hann stundaði sjúka. Þá varð henni að orði:
»Mikið má landið sakna yðar, þegar þér farið.»
«Það hefði mátt sakna mín», svaraði Schierbeck.
»En nú er þess ekki þörf, því að nú á ísland
lækni.» Hann átti við Guðmund Magnússon, sem
þá var setztur hér að fyrir fjórum árum. »Þér
hafið álit á honum?« segir konan. »Já, hann er sá
langbezti læknir, sem ég hef nokkurntíma þekkt»
(23).
Svo fórust Schierbeck orð, en hver var
Guðmundur Magnússon?
Guðmundur Magnússon (1863-1924) var fyrsti
prófessor í skurðlæknisfræði við læknadeild
Háskóla íslands (áður kennari við
Læknaskólann) og brautryðjandi smitgátar við
skurðaðgerðir á íslandi og þá jafnframt
holskurða. Fyrstu holskurði sína gerði hann við
sullum á Sauðárkróki sumarið 1893, en hann var
þá héraðslæknir í Skagafirði (24). Með
Guðmundi Magnússyni hófst loks ný öld í
skurðlækningum á íslandi og lýkur þessu yfirliti
við þau tímamót.
Upphaf sýklalyfja
Fyrir aldamótin 1900 voru einungis sárfá sérhæfð