Læknablaðið - 15.07.1995, Blaðsíða 61

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
569
Iðorðasafn lækna 67
Fósturnauð
I síðasta þætti var rætt lítil-
lega um andnauð, respiratory
distress, og andnauðarheil-
kenni, respiratory distress
syndrome. Nauð er kvenkyns-
nafnorð sem táknar neyð, erfið-
leika, þjáningu eða þrengingar.
I erlendum læknisfræðiorða-
söfnum má einnig finna sam-
setninguna fetal distress, sem
táknar þá streitu eða nauð sem
fram kemur við alvarlegan súr-
efnisskort hjá fóstri eða ófæddu
barni. Klínísk merki um fóstur-
nauð eru til dæmis truflanir á
hjartslætti og óvænt litun leg-
vatns. Litun legvatnsins stafar
af því að fóstrið - eða barnið -
missir ristilinnihald út í legvatn-
ið þegar það verður fyrir alvar-
legu áfalli. Meconium nefnast
fyrstu hægðirnar, sem koma frá
nýfæddu barni, og á sama hátt
hægðainnihald ristils hjá fóstri.
Heitið meconium er komið úr
grísku og er talið dregið af
mekonion, heiti á safa valm-
úans, sem ópíum er unnið úr. Sá
safi er væntanlega þykkfljótandi
og svipaður útlits og umræddar
nýburahægðir. Meconium hef-
ur fengið heitið barnabik í íð-
orðasafninu, en í íslenskum
læknisfræðiheitum Guðmundar
Hannessonar frá 1954 er einnig
getið um barnaat og barna-
sortu. Undirritaður hefur notað
heitið fóstursaur, einkum þegar
um fóstur er að ræða. Fóstur-
saurinn er svargrænn, þykkur
og slímkenndur, og gefur leg-
vatninu sérkennilegan grænleit-
an blæ þegar hann blandast því.
Hugtakið grænt legvatn er vel
þekkt á fæðingarstofnunum
sem vísbending eða merki um
hættuástand hjá ófæddu barni.
Fósturnauð er nýtt heiti, góð
og lipur þýðing á fetal distress,
og þarf það einnig að komast
inn í Iðorðasafn lækna. I þessari
samsetningu táknar fetus ekki
eingöngu fóstur, heldur og jafn-
vel miklu fremur, ófætt barn.
Barnsnauð er hins vegar gamalt
íslenskt heiti sem vísar til fæð-
ingar barns. Þaö er annars vegar
notað um eðlilega jóðsótt, létta-
sótt eða fæðingarhríðir konu,
en hins vegar um erfiða fæð-
ingu. Orðið jóð merkir ungbarn
eða afkvæmi, en samkvæmt ís-
lenskri orðsifjabók Ásgeirs
Blöndals Magnússonar er upp-
runi þess óviss og umdeildur.
Kona í barnsnauð getur því ým-
ist verið þunguð kona sem hefur
tekið léttasóttina án sérstakra
vandkvæða eða þunguð kona
sem á í erfiðleikum með að
fæða.
Heilkenni - samkenni
Porkell Jóhannesson, pró-
fessor, sendi stutt bréf í tilefni af
umræðu um heilkenni í síðasta
pistli. Þorkell kvaðst í mörg ár
hafa notað heitið samkenni um
syndrome, og sagði svo: „enda
er það nokkuð gegnsœ og aug-
Ijós þýðing og merkir einfald-
lega öll þau einkenni, sem eru
sameiginleg nánar skilgreindu
og afmörkuðu sjúkdóms-
ástandi. “ Undirritaður notaði
sjálfur heitið samstæða, og þótti
það best. þar til hann tók þá
ákvörðun að hlýða vísbendingu
Iðorðasafnsins og nota orðið
heilkenni, sem hann hefur síðan
getað sætt sig við. Ekki er hægt
að gagnrýna röksemdafærslu
Þorkels. en henni má reyndar
fullt eins vel snúa til varnar hin-
um orðunum. Hins vegar þurfa
læknar að ná sátt um eitt heiti og
þar sem heilkenni er nú, með
aðstoð íðorðasafns lækna, að
ná vissri útbreiðslu, sýnist það
rétti kosturinn.
Bakrauf
Bakrauf er heiti sem undirrit-
aður virðist alls ekki geta vanist
og kveinkar sér reyndar undan í
hvert sinn sem það kemur fyrir í
verkefnum starfshóps orða-
nefndar. Fyrsta mótbáran var
sú að hér væri um gamla
dönskuslettu að ræða. í Danskri
orðabók Freysteins Gunnars-
sonar frá 1957 er að vísu ekki að
finna orðið „bagröv", en þar
kemur orðið „röv“ fyrir og er
talið ruddalegt heiti á rass-
skoru, rassi eða boru. Danska
orðið bag merkir að sjálfsögðu
bak, en í sömu orðabók eru
einnig gefnar þýðingarnar
bossi, rass og bakhluti. í Lex-
icon poeticum Sveinbjarnar Eg-
ilssonar frá 1931 er greint frá því
að Bakrauf sé heiti á tröllkonu,
egl. Bagröv med en spalted bag,
eller med en usœdvanlig stor
röv. I Læknisfræðiheitum GH
er heitið bakrauf hins vegar not-
að sem íslenskt fræðiheiti á anus
og hefur síðan verið tekið upp í
Iðorðasafn lækna. Þar er það
talið upp á undan heitunum
endaþarmsop og rassgat, sem
gefur til kynna að bakrauf sé
besta heitið. í Líffæraheitum
Jóns Steffensen er „bakið“ í
bakrauf haft innan hornklofa og
gefur það til kynna að rauf sé
fullnægjandi heiti á anus.
Jóhann Heiðar Jóhannsson