Læknablaðið - 15.05.1999, Blaðsíða 67

LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
449
Verði gagnagrunnurinn gerður
svo sem áætlað er, er gert ráð
fyrir því að ný gen finnist og í
framhaldi af því nýjar grein-
ingar- og lækningaaðferðir.
Bjartsýnismennirnir trúa því
að íslenska þjóðin hafi verið
nægilega lengi einangruð og
sé nægilega einsleit, svo og að
stærð hennar hafi gengið í
gegnum nógu marga flösku-
hálsa í sögunni til þess að
stofnendurnir ættu að vera til-
tölulega fáir og því ættu sjúk-
dómagen að vera tiltölulega
fá. Auðveldara ætti að vera að
bera kennsl á þessi gen en
meðal útræktaðra og misleitra
þjóða. Margt bendir til að
erfðatengsl Islendinga og
Norðmanna séu mikil en blóð-
fræðilegar athuganir hafa sýnt
áberandi keltneskan uppruna,
sem gæti þýtt að þjóðin er
ekki svo einsleit. Ennfremur
er því haldið fram að hægt sé
að stofna og nýta gagnagrunn-
inn innan ramma upplýsinga-
verndunarlaga Evrópu, sem
innihalda ákvæði um rétt ein-
staklingsins til einkalífs. Rök-
in með lagasetningunni má
lesa á heimasíðu DeCode.
Andstaða við löggjöfina
hefur verið víðtæk og nær hún
til allra meginþátta frum-
varpsins. í fyrsta lagi er það
gagnrýnt að lögin geri ekki
ráð fyrir upplýstu samþykki
einstaklinga sem taka þátt í
rannsókn en það er andstætt
viðteknum reglum um sið-
fræði í læknisfræðirannsókn-
um. í öðru lagi halda andstæð-
ingarnir því fram að áformuð
aðferð við dulkóðun í eina átt
muni ekki vemda réttindi ein-
staklingsins og geti ekki kom-
ið í staðinn fyrir kröfuna um
upplýst samþykki. Og loks er
það álitið rangt að veita einka-
leyfi á gagnagrunninum og
muni hugsanlega skaða rann-
sóknarstarfsemi einstaklinga á
Islandi. Hægt er að skoða rök
andstöðunnar gegn lögunum á
heimasíðu Mannverndar,
hreyfingar sem stofnuð var til
að vera í forsvari fyrir þá sem
andmæla lögunum.
Söfnun persónu- og heil-
brigðisupplýsinga er talin eðli-
leg og sjálfsögð á íslandi. Allir
íslendingar eru skyldugir til að
tilkynna yfirvöldum um lög-
heimili, sem er varðveitt í
þjóðskrá og nýtt af opinberum
aðilum, til dæmis við álagn-
ingu skatta. Ráðuneyti heil-
brigðismála heldur heilbrigð-
isskýrslur með heilbrigðistöl-
fræði sem notuð er til að fylgj-
ast með og deila gæðum. Ein-
stakir áhugahópar um rann-
sóknir hafa stofnað gagna-
gmnna tengda vissum sjúk-
dómum. Krabbameinsskráin,
fæðingaskráin og skrá Hjarta-
vemdar (svo aðeins fáar séu
nefndar) urðu til vegna áhuga
vísindamanna á mismunandi
sviðum. Þessir gagnagrunnar
hafa komið að miklu gagni
vegna þess að þeir hafa verið
byggðir upp með trúmennsku
og stranga vandvirkni vísinda-
mannanna að leiðarljósi. En
allsherjar miðlægur gagna-
grunnur heillar þjóðar hefur
aldrei fyrr komist lengra en að
verða umhugsunarefni.
Upplýst eða yfirlýst
samþykki
Lögin um stofnun gagna-
grunns á heilbrigðissviði gera
ekki kröfu um upplýst sam-
þykki einstaklings til að færð-
ar séu upplýsingar um heilsu-
far hans/hennar í gagnagrunn-
inn. Mikil andstaða gegn því-
líkum aðferðum kom frá sið-
fræði-, vísinda- og læknafé-
lögum bæði á Islandi og er-
lendis, meðan á undirbúningi
lagasmíðinnar stóð. En meiri-
hluti Alþingis íslendinga taldi
hinsvegar að það að krefjast
upplýsts samþykkis mundi í
raun hafa neikvæð áhrif á
upplýsingasöfnunina og draga
úr gæðum gagnagrunnsins.
Með lögunum er ríkisstjórnin
að staðfesta meint sainþykki
þjóðarinnar. Einstaklingar
geta gengið úr grunninum
með því að útfylla sérstakt
eyðublað í þeim tilgangi, en ef
hann/hún ákveður síðar að
ganga út úr grunninum er ekki
hægt að fjarlægja upplýsingar
sem þegar eru komnar inn í
hann.
A undanförnum 50 árum
hefur upplýst samþykki orðið
homsteinninn að siðfræði í
lækningarannsóknum. Grund-
vallarreglurnar voru staðfestar
í Niirnberg-yfirlýsingunni
sem afleiðing af hinum hræði-
legu óhæfuverkum í nafni
rannsókna undir veldi nasista.
Ekki er hægt að ganga út frá
því sem samþykki þó einhver
neiti ekki þátttöku (13) og
stjórnvöld geta ekki lýst yfir
samþykki einhvers með því að
leiða slíkt í lög. Fjórar grund-
vallar eigindir samþykkis eru
að aðilinn verður að vera sjálf-
ráða (í lagalegum skilningi),
að samþykkið sé veitt af fús-
um og frjálsum vilja, að sam-
þykkið sé upplýst og að skiln-
ingur sé á því hvað verið er að
samþykkja.
Hins vegar er viðurkennt að
þær aðstæður geta verið fyrir
hendi við einstakar rannsókn-
ir að ekki þurfi endilega á
skilyrðislausu samþykki að
halda. Dæmi um það gæti ver-
ið að greina skrásett vefjasýni
til að bera kennsl á það og að
endurmeta það með því að
nota nýja rannsóknartækni
eða hugmynd. I Bandaríkjun-
um hefur þjóðarnefndin um
mannvemd (National Com-