Kjarninn - 19.12.2013, Blaðsíða 56

Fjölmiðlar
uppskurður frekar
en niðurskurður
Magnús Halldórsson blaðamaður
skrifar um Ríkisútvarpið
p
áll Magnússon finnst mér hafa verið góður
útvarpsstjóri, svona utan frá séð. Hann gerði eitt
sem mér fannst virðingarvert. Það var að tjá sig í
rituðu mál reglulega þar sem hann tók til varna
fyrir starfsfólk RÚV sem mátti mátti þola óvægna
og ósanngjarna gagnrýni. Ég hef aldrei skilið yfirmenn sem
telja að það þjóni engum tilgangi að svara ósanngjarnri gagn-
rýni eða afskiptum, eins og tilfellið er með ritstjórnar vinnu.
Í mínum huga er það styrkleikamerki og gefur rétt skilaboð
til starfsfólksins. Þau eru skýr; ég treysti ykkur og mun taka
að mér að verja ykkur út á við. Þetta fannst mér Páll gera vel
og réttilega, jafnvel þótt hraustlega hafi verið tekið til orða
stundum.
Að öðru leyti þekki ég lítið til verka Páls, inn á við. Núna
mun reyna á stjórn RÚV að ráða nýjan útvarpsstjóra sem
sátt getur ríkt um. Ingvi Hrafn Óskarsson, stjórnarformaður
RÚV, hefur sagt að lög um RÚV hafi gert það óhjákvæmilegt
að slíta ráðningarsamningi við Pál og auglýsa stöðu útvarps-
stjóra.
samdráttur
Niðurskurðurinn sem Ríkisútvarpið hefur orðið fyrir hefur
ekki verið óvæntur. Staða ríkissjóðs er það slæm og hann
skuldum vafinn að mikill niðurskurður á flestum víg stöðvum
á ekki að koma á óvart. Vaxtakostnaður ríkissjóðs á ári
nemur um 80 milljörðum króna, eða ríflega tuttuguföldum
árlegum fjárframlögum til RÚV samkvæmt fjárlagafrum-
varpi fyrir 2014. Nýjustu uppsagnir, þar sem um 60 manns
misstu vinnuna, urðu að jarðvegi fyrir mikla umræðu um
RÚV, stöðu þess og hlutverk. Í tilkynningu
vegna upsagnanna á dögunum segir að
raunlækkun tekna hjá RÚV nemi um 500
milljónum króna. „Fjárlagafrumvarpið felur
í sér tæplega 300 milljóna króna raunlækkun
á tekjum Ríkis útvarpsins samanborið við síð-
asta ár – en 400 milljóna króna skerðingu sé
miðað við það sem gert er ráð fyrir í gildandi
lögum og rekstraráætlanir félagsins byggj-
ast á [...] Þar að auki hefur þurft að lækka
áætlaðar auglýsingatekjur um meira en 100
milljónir króna milli ára vegna samdráttar á
markaði.“
símhringingar
Þessi staða kallar óhjákvæmilega á róttækan niðurskurð.
Hann hefði alltaf verið óþægilegur og ekki við Pál að sakast
þegar að honum kemur, þó að alltaf megi deila um fram-
kvæmd uppsagna. Því miður hefur ekki fundist upp gallalaus
aðferð við að segja upp starfsfólki. Ég man eftir átakanleg-
um degi á Morgunblaðinu í einni uppsagnahrinunni þar. Þá
hringdi síminn hjá þeim sem voru að fá slæmu fréttirnar á
borðinu þeirra og þeir voru kallaðir inn til yfirmanna, sem
tilkynntu um uppsagnir. Símhringingarnar voru skelfilega
óþægilegar fyrir alla sem voru í húsinu og mikil óánægja
var þetta fyrirkomulag, skiljanlega. Jafnt á meðal þeirra sem
misstu vinnuna og þeirra sem eftir sátu, sem fannst sárt að
sjá á eftir góðu starfsfólki sem sumt hvert var með áratuga
reynslu.
Sérstaklega hefur gagnrýni á niðurskurð innan RÚV verið
áberandi á meðal fólks sem starfar í hinu fjölbreytilega lands-
lagi lista og menningar á Íslandi. Ítarlegt viðtal Kjarnans við
Benedikt Erlingsson, leikara og leikstjóra, var innlegg í þessa
umræðu, en þar gerði Benedikt grein fyrir viðhorfum sínum
gagnvart RÚV og kallaði niðurskurð þar „niðurrif“. Það er
ekki nema von að fólk sem starfar innan menningar- og lista-
lífsins hafi skoðanir á Ríkisútvarpinu, þar sem það er samofið
menningar- og listastarfi í landinu ofan í dýpstu rætur. Lista-
mönnum er eðlilega ekki sama um hvernig Ríkisútvarpinu er
stýrt, hvernig það er uppbyggt og hvernig stjórnmálamenn
skammta því fé.
Breyttir tímar
Nýr útvarpsstjóri mun standa frammi fyrir krefjandi verk-
efnum. Augljóslega þarf að skapa ró og sátt um RÚV meðal
starfsfólksins. Það verður erfitt verkefni en mun vafalítið
takast eftir því sem fram líða stundir. Það sem verður erfitt
fyrir hinn nýja útvarpsstjóra er að móta stefnu og útfæra
breytingar sem eru nauðsynlegar og tímabærar. Margt hefur
verið vel gert á RÚV að mínu mati á undanförnum árum, ekki
síst hafa sjónvarpsþættir sem starfsmenn Ríkisútvarpsins
hafa haft umsjón með komið vel út og fallið vel að því hlut-
verki sem RÚV er ætlað að sinna. Má þar nefna sérstaklega
Landann, Kiljuna, Djöflaeyjuna, Orðbragð, Viðtalið og Kast-
ljós. Þessir þættir hafa blómstrað – hver á sinn hátt – þrátt
fyrir þröngan kost fjárhagslega. Líklega má öðru fremur
þakka það metnaðarfullu og góðu starfsfólki. Það sama má
segja um Rás 1 og Rás 2. Þar skortir ekkert á metnaðarfulla
vinnu og góða dagskrárgerð.
Það er hins vegar fullt tilefni til þess að hugsa það sérstak-
lega hvernig megi styrkja Ríkisútvarpið til framtíðar litið með
því marka því nýjan ramma til að starfa innan. Nokkur atriði
finnst mér þar skipta sköpum, og eru sett fram hér að neðan.
5HNVWUDUXPKYHUõ
RÚV á að mínu mati eingöngu að starfa á grundvelli þeirra
fjármuna sem það fær á fjárlögum. Ég er eindregið hlynntur
því að Ríkisútvarpið sé til og sinni menningarlegu hlutverki
sínu af metnaði. Ég tel að það skipti miklu máli fyrir RÚV
að hafa ekki tekjur af auglýsingamarkaði.
Sérstaklega er þetta viðkvæmt nú á tímum
þegar örar breytingar á fjölmiðla markaði eru
einkennandi. Þær felast einkum í gjörbreyttu
landslagi í miðlun á efni vegna gríðarlegra
hraðrar útbreiðslu snjallsíma og spjaldtölva.
Samfélagsmiðlar eru farnir að rista sífellt
dýpra í samfélögin. Á þeim er hver einstak-
lingur sinn eigin ritstjóri og getur haft jafn
mikil áhrif á umræðuna og heil fjölmiðill
með ritstjórn. Í stuttu máli hafa þessir tveir
þættir haft varanlegar og gríðarlega miklar
breytingar í för með sér sem smám saman
eru farnar að sjást í dagskrár- og frétta-
þjónustuhlutverki fjölmiðlar annars vegar
og á auglýsingamarkaði hins vegar. Í stuttu
máli eru snjallsímar og spjaldtölvur það
tæknilega góð tæki og þau ráða vel við það
að vera allsherjarneyslutæki fyrir alla miðla
fjölmiðlunar. Óhjákvæmilegt er fyrir stór fjölmiðla fyrirtæki
að laga sig að þessu. Auglýsingarnar eru síðan í sífellt meiri
mæli að færast á internetið, á kostnað dagblaða meðal
annars. Víða erlendis er hlutfall auglýsinga á internetinu
komið í 25 til 30 prósent af heildarmarkaðnum og hækkar
hratt. Hér á landi er sama hlutfall að hækka hratt en er enn
miklu lægra, í kringum tíu prósent samkvæmt nýjustu tölum.
Gera má ráð fyrir að þetta hlutfall hækki mjög skarplega á
næstu tveimur til þremur árum hér á landi og verði orðið
þriðjungur innan skamms tíma.
En hvað þýðir þetta fyrir Ríkisútvarpið? Aðallega er þetta
eitt af þeim atriðum sem horfa þarf til þegar það er metið
hvort rétt sé að RÚV sé á auglýsingamarkaði. Sá markaður
er að ganga í gegnum miklar breytingar þessi misserin og
það gæti verið erfitt að eyrnamerkja tilteknar auglýsinga-
tekjur fyrir RÚV á meðan þetta mikla breytingaskeið gengur
yfir. Auk þess er ekki svo auðvelt að skilja á milli einstakra
markaða, það er blaðaútgáfu, nets, útvarps og sjónvarps,
þegar að þessu kemur. Miðlunin á efni er miklu dýnamískari
nú en áður og oft erfitt að greina það nákvæmlega á hvaða
syllu auglýsingarmarkaðarins auglýsingin er að birtast þegar
internetið er undirliggjandi boðleið fyrir dreifingu á efni.
Í mínum huga er algjörlega augljóst að RÚV á ekki að
hafa tekjur af auglýsingum, það fer ekki saman við að vera
með tekjur af fjárlögum. Vegna þessara miklu breytinga sem
auglýsinga markaðurinn og fjölmiðlaumhverfið allt er að
ganga í gegnum um þessar mundir ætti að vera enn meiri
ástæða til þess að hafa RÚV ekki inni á auglýsingamarkaði.
Frekar ætti það að geta markað sér sérstöðu algjörlega óháð
auglýsingamarkaði. Ég skil hins vegar áhyggjur af því að ef
RÚV fer hratt út af markaðnum verði til enn meiri einokunar-
staða stærsta einkafyrirtækisins, 365 miðla. En þá er lausnin
að innleiða þessar breytingar í skrefum, til dæmis á nokkrum
árum, og hafa samhliða náið eftirlit með því að markaðs-
ráðandi staða sé ekki misnotuð svo að fjölbreytt fjölmiðla-
landslag fái að þrífast hér á landi. Það eftirlit er ekki fyrir
hendi núna, jafnvel þó að gert sé ráð fyrir því í lögum, og
nauðsynlegt að bæta úr því.
2. Fréttaþjónusta
Fólk neytir frétta að mestu á internetinu þessa dagana og
þar hefur RÚV setið algjörlega eftir. Séu tölur um áhorf á
fréttatíma í sjónvarpi, hlustun í útvarpi og lestur á frétta-
síðum á internetinu skoðaðar og metnar sést að RÚV er ekki
í leiðandi hlutverki á sviði fréttaþjónustu. ruv.is er sjötti mest
lesni fréttavefurinn og stendur mbl.is, visir.is og dv.is langt
að baki þegar kemur að vinsældum. Samt sem áður býr RÚV
að miklum stöðugleika þegar kemur að trausti almennings,
sem er langsamlega mest meðal allra fjölmiðla í landinu,
samkvæmt mælingum (þó alltaf megi deila um þær). Það ætti
að vera hægt að stórefla fréttaþjónustuhlutverkið með því að
eyða meira púðri í vefinn frekar en að vera með fasta frétta-
tíma í útvarpi. Framleiðslukerfið virðist vera byggt á allt öðru
neyslumynstri fólks á fréttum og það er ekkert athugavert við
að laga fréttaþjónustuna að þessum breytta veruleika.
Síðan gæti RÚV skapað sér sérstöðu með því að laga
fréttavinnsluna að sérhæfingu á sérstökum sviðum í meiri
mæli en þekkist hér á landi yfir höfuð. Hafa teymi á tilteknum
sviðum, svo sem viðskiptum og efnahagsmálum,
stjórn- og dómsmálum, erlendum málefnum,
félagsmálum og þess háttar. Þetta hefur verið
vinsælt fyrirkomulag í ritstjórnarvinnu víða um
heima undanfarin ár, meðal annars til að tryggja
betur ábyrgð á tilteknum málaflokkum og byggja
upp þekkingu sem þurrkast ekki út hratt eftir
því sem skipt er um fólk. Mér finnst eðlilegt að
gera þá kröfu til RÚV að þar sé lagt mikið upp úr
þessum atriðum.
3. dagskrárgerð
Það ætti að leggja sem allra mesta áherslu á að
vinna vandað íslenskt efni, bæði leikið og ekki
síður heimildarþætti af ýmsum toga. Það er ekki nauðsynlegt
að þeir séu dýrir í framleiðslu þó að vafalítið sé það snúið að
halda sig innan fjárheimilda þegar að þessu kemur. Ef hægt
er að spara með því að kaupa minna af dýru erlendu efni á að
gera það, en mér finnst samt nauðsynlegt að hafa vandað er-
lent efni líka, sérstaklega heimildarþætti og heimildarmyndir
ýmiss konar. Mér finnst eðlilegt að sérstaða RÚV verði fólgin
í miklu meiri áherslu á uppfræðsluhlutverk en er að finna á
öðrum fjölmiðlum. Þetta hlutverk má líka setja fram í formi
leikins efnis, eins og Benedikt Erlingsson rakti skilmerkilega
í viðtali við Kjarnann. Þar tók hann sérstaklega dæmi af því
hvernig danska ríkisútvarpið DR hefði lagt sig fram við að
gera leikna þætti sem tækju fyrir einstaka þætti í sam félaginu
og kryfðu þá til mergjar með kvikmyndagerðina að vopni.
Markmiðið væri hluti af stærri heild um að hjálpa fólki að
greina „hvaðan við komum og hvar við erum stödd“. Mér
finnst þetta vera hárrétt hjá Benedikt og nokkuð sem taka
þarf til skoðunar ofan í kjölinn. Hluti af þessu er að vinna vel
úr menningarlegum gersemum úr safni RÚV, á vef og í útvarp
og sjónvarp.
Ég geri mér grein fyrir því að ný stefna fyrir RÚV snýst um
að hrinda í framkvæmd skipulagi þar sem áhersla er
á smáatriði og heildarmyndina í senn. Stóra spurn-
ingin er alltaf um peninga; hversu mikla fjármuni
þarf RÚV til að geta þjónað hlutverki sínu? Sjálfur
er ég á því að einblína þurfi á uppskurð frekar en
niðurskurð á RÚV. Ég gerði það upp við mig fyrir
löngu að það væri ekki aðeins réttlætanlegt heldur
mikilvægt að ríkissjóður styddi við menningar- og
listastarfsemi í landinu og héldi úti metnaðarfullri
starfsemi RÚV. En mér finnst að það þurfi að standa
á eigin syllu frekar en innan um önnur fjölmiðla-
fyrirtæki og marka sér skýrari sérstöðu. Þannig gæti
það orðið sú kjölfesta sem ólíkir hópar í samfélaginu
eru með væntingar um.
„Sérstaklega hefur
gagnrýni á niður-
skurð innan RÚV
verið áberandi á
meðal fólks sem
starfar í hinu fjöl-
breytilega landslagi
lista og menn-
ingar á Íslandi.“
„Vegna þessara
miklu breytinga
sem auglýsinga-
markaðurinn og
fjölmiðlaumhverfið
allt er að ganga í
gegnum um þessar
mundir ætti að
vera enn meiri
ástæða til þess
að hafa RÚV ekki
inni á auglýsinga-
markaði.“
um höFundinn
Magnús
Halldórsson
er blaðamaður á
Kjarnanum
01/01 kjarninn fJöLMiðLaR
íTarEFni
Á gömlum grunni
Síðustu birtu ársskýrslu RÚV má
lesa hér
Rekstrartekjur 5,3
milljarðar króna
Samkvæmt síðasta birta
ársreikningi RÚV
Smelltu á fyrirsagnirnar
til að lesa ítarefnið