Búskapur hins opinbera 1995-1996 - 01.11.1997, Síða 29

í umræðum um menntastefnu hafa einkum fjögur markmið verið fyrirferðarmest,
það er jöfnuður til náms, skilvirkni, valfrelsi og námsárangur. Markmiðið um jöfnud
felur í sér að allir eigi að hafa jafnan aðgang að menntun óháð efnahag. Skilvirkni
segir að íjármunir skuli nýttir á sem hagkvæmastan hátt14. Valfrelsi snýr að rétti
einstaklinga og frelsi til að velja milli ólíkrar menntunar. Og loks hámarks
námsárangur sem felur í sér að menntakerfið útskrifi nemendur með góða menntun,
ekki nauðsynlega við lægstan kostnað.
Ljóst er að erfitt er að ná öllum markmiðunum samtímis. Þegar einu er náð er oft
útilokað að ná öðru með fullnægjandi hætti. Niðurstaðan hefur því oftast orðið
málamiðlun milli þessara markmiða. En það er einmitt þessi málamiðlun sem tekist
hefur verið á um í umræðunni um menntastefnu. Þegar fram hafa komið verulegar
breytingar á menntastefnu hafa áherslur verið að breytast milli markmiða; meiri
jöfnuður eða meiri skilvirkni, meira valfrelsi og svo framvegis.
í þessum átökum um jafnvægi má segja að um tvenns konar hugmyndafræði sé að
ræða. Annars vegar svokallaða markaðsstiórnun og hins vegar svokallaða
tilskipunarstiórnun. Markaðsstjómun hefur til dæmis viljað ýta undir sjálfstæði
neytenda [nemenda], framleiðenda og greiðenda og viljað tryggja eðlileg samskipti og
jafnvægi á milli þeirra á ímynduðum fræðslumarkaði. Hún hefur lagt áherslu á að þeir
hvatar sem ráða neyslu á fræðsluþjónustu, Qármögnun og framboði séu sem virkastir
og stuðli þannig að kostnaðarhagkvæmni, valfrelsi og góðum námsárangri. Hún vill
draga úr opinberum afskiptum.
Tilskipunarstjómun aftur á móti reynir að halda aftur af markaðsöflunum. Hún vill
að hið opinbera gegni veigamiklu hlutverki á fræðslumarkaðnum, skilgreini jafnvel
fræðsluframboðið, gæðin og verðið. Hún leggur áherslu á að fræðsla sé samfélagsleg
þjónusta sem hið opinbera skuli veita og standi öllum opin. Báðar þessar stefnur geta
komið fyrir í sama landi. Þannig getur markaðsstjórnun verið við lýði á vissum
fræðslusviðum en tilskipanir á öðrum. Þá geta þessar stefnur fléttast saman að
einhverju leyti þannig að hið opinbera setur til dæmis leiðbeinandi Iínur um lágmarks
fræðsluframboð, gæði og Qármögnun, en markaðurinn sér um allt umfram það.
Hagfræðin hefur í vaxandi mæli beint kastljósi sínu að umhverfi menntamála, en um
6/2% af Iandsframleiðslu OECD ríkjanna er ráðstafað til menntunar og um 15% af
útgjöldum hins opinbera. Þá eru ríflega 22% íbúa þessara ríkja nemendur. Hér er því
um mikla fjármuni og mikilvæg pólitísk stefnuatriði að ræða sem varða bæði
framtíðarhagvöxt og velferð þegnana. En menntun nýtir takmörkuð gæði og hefur því
fórnarkostnað. Samfélagið og einstaklingar verða að segja til um hversu mikiilar
menntunar er þörf og hverju á að fórna í staðinn. Hér hefur hagfræðin hlutverk. Hún
fæst meðal annars við að lýsa samskiptum nemenda, menntastofnana og stjórnvalda á
ímynduðum fræðslumarkaði, markmiðum þeirra og hvatningu.
Einnig hefur gætt vaxandi þrýstings frá hinu opinbera þar sem vöxtur í umfangi og
starfsemi þess hefur skapað mikinn vanda og knúið margar þjóðir til að taka til
14 Hér er annars vegar átt við rekstrarhagkvœmm og hins vegar þjóðhagslega hagkvœmt menntunarstig,
sjá síðar.
27