Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 25

„Það er í raun ekki fyrr en t upphafi nítjándu aldar að rætast fer úr hljóðfæraeign
landsmanna, ífyrstu með orgeli Magnúsar Stephensens og síðar með dómkirkjuorgelinu
1840." Hér getur að líta síðarnefitda orgelið.
fjölradda kemur víða fyrir í ritinu og þar er fjöldi söngtexta. í
bókinni er getið um fjölda hljóðfæra svo sem horn, digrar reyr-
pípur, langspil, klavier, flautu og viol og tekið fram að nauðsyn-
legt sé að hljóðfærin séu vel samstillt. Hitt er hins vegar erfiðara
að vita hvort að þessum siðum hafi verið fylgt eftir og hvort all-
ur þessi söngur hafi verið fluttur. Hvað brúðkaup Eggerts
Ólafsssonar varðar er til bréf frá séra Birni Halldórssyni (1724-
1794) til vice-lögmanns Jóns Ólafssonar (1729-1778). í bréfinu
lýsir Björn þeim brúðkaupssiðum sem brúkaðir voru í hófi um
haustið og greinilegt að mikill söngur var viðhafður í því hófi.11
Veraldleg skemmtan og söngur hefur alltaf lifað meðal fólks-
ins hvort sem var á baðstofuloftinu á kvöldin eða undir dansi og
drykkju á skemmtunum og í veislum, þrátt fyrir boð og bönn
kirkjunnar manna.
Mun erfiðara er að finna heimildir um veraldlega tónlist en
trúarlega. Engin veraldleg lög voru prentuð og gefin út og ver-
aldlegu lögin lifa, að því er virðist frekast í munnlegri geymd.
Ástæða þess var andstaða kirkjunnar og hún átti einu prent-
smiðju landsins. Biskupar og margir prestar formæltu flutningi
veraldlegra kvæða og vísna sem og öðrum skemmtunum sem
ekki voru á andlegum nótum. Lög við veraldleg kvæði og vísur
virðast ekki hafa verið skrifuð niður nema í einstaka tilfellum og
aðeins örfá lög hafa fundist við veraldlegt kvæði, jafnvel kvæð-
in sjálf hafa ekki fundist. Kannski er ástæðan ritarar handrit-
anna sem langoftast voru prestar eða aðrir kirkjunnar menn sem
gátu ekki sinnt slíkri skemmtan opinberlega.
sem lýst er hljóðfæraleik.12 Frásagnirnar eru góð
heimild um að hér hafi á einhverjum tíma heyrst
hljóðfæraleikur og að það taldist til tíðinda þar sem
hljóðfæraleiksins er getið í báðum veislulýsingunum
þrátt fyrir að þær séu hvorki langar né ítarlegar.
Islensk tónlist var á svipuðu róli og tónlist annars
staðar í Evrópu allt til loka 16. aldar. Frá lokum 16.
aldar og alla 17. öldina verður gífurleg framför í
hljóðfæratónlist í Evrópu og hljóðfæraleikur verður
mikilvægur þáttur í öllum tónlistarflutningi sem
áður hafði grundvallast á söng.13 Við þessa breytingu
heltast íslendingar úr lestinni. Hér þróast ekki nein
sérstök hljóðfæratónlist og þau verk og nýjungar sem
verða til út frá henni í Evrópu þ.á.m. í kirkjutónlist
fara algerlega fram hjá íslendingum.
Ástæða þess að Islendingar taka ekki upp dúr og
moll kerfið eins og aðrir í Evrópu heldur halda sig
við gömlu kirkjutóntegundirnar og notast við löngu
úrelta nótnaskrift11 er m.a. fábreytni hljóðfæra og ein-
angrun landsins. Það er í raun ekki fyrr en í upphafi
nítjándu aldar að rætast fer úr hljóðfæraeign lands-
manna, í fyrstu með orgeli Magnúsar Stephensens og
síðar með dómkirkjuorgelinu 1840.
Tónlistarmenntun
Því hefur staðfastlega verið haldið fram að á tímum
lúthersku kirkjunnar hafi tónlistarkennslan verið lé-
leg málamyndakennsla kennd vegna skyldunnar og
engin forsenda hafi verið fyrir kennslunni þar sem
lærða menn á þessu sviði skorti algerlega. Skólapilt-
ar hafi ekki lengur lært nótur og að syngja eftir bók-
inni heldur voru grallaralögin kennd eins og þau
höfðu verið sungin mann fram að manni í gegnum
tíðina sem varð til þess að þau afbökuðust æ meir.15
Hversu réttmæt er sú fullyrðing? Eru ekki þeir
fjölmörgu söngmenn sem getið er um í heimildum
vitnisburður þess að hér hafi verið menn sem kunnu
fræðin og gátu hæglega haldið uppi tónlistar-
kennslu? Hvað getum við áætlað út frá tónlistar-
handritum sem fundist hafa um tónlistarþekkingu
landsmanna? Breyta þessi handrit viðhorfi okkar til
almennrar tónlistarkunnáttu hér á landi og þá sér-
staklega á 17. og 18. öld?
Um tónlistarkennslu segir Magnús Stephensen í
Eptirmæli átjándu aldar:
Fögur hljóð fengu börn mín allmörg, en kunn-
áttuna um þeirra reglulegu brúkun, vantar
flesta enn. Vegleiðsla nokkur þar til átti að
sönnu í skólunum að gefast, en sjálfir kenn-
endurnir voru oft tæpir í mentinni, og höfðu
einungis við að styðjast úrelt afbakað söng-
form aftan við Grallarann...16
Hljóðfærasláttur
íslendingar hafa alltaf þekkt til hljóðfæra þó lítið fari fyrir frá-
sögnum af hljóðfæraleik þeirrar sjálfra nema þá helst varðandi
íslensku fiðluna og langspilið. Einhverjir íslendingar á hverjum
tíma hafa verið kunnáttumenn á hljóðfæri og líklega hefur ver-
ið leikið á hljóðfæri undir söng og dansi á einstaka skemmtun-
um þó þess sé sjaldan getið í heimildum. í Árbókum Jóns
Espólín eru tvær frásagnir af veislum á síðari hluta 17. aldar þar
Þegar ummæli Magnúsar eru skoðuð verður að
hafa í huga að hann var mjög andsnúinn Grallaran-
um og öllu sem honum viðkom og það viðhorf hans
litar öll hans skrif. Þessi fullyrðing Magnúsar varð
afar lífsseig m.a. í skrifum síðari fræðimanna um tón-
list og tónlistarkennslu, en hvað er hæft í henni?
Erfitt að sjá hvað hefði átt að orsaka slíka hnignun.
Hæpið er að áætla að tónlistarkennslu í Kaupmanna-
hafnarháskóla hafi hrakað og íslenskir menntamenn
snúið heim frá námi án nokkurrar tónlistarþekkingar
23