Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 44

Innsigli Magnúsar Eiríkssonar.
aði við tekjuöflun vegna vandræða sinna var sú að
selja Island á leigu með sköttum og skyldum þrjú ár
í senn til einstakra hirðstjóra. Fyrstur í röð þessara
leiguhirðstjóra var Ivar hólmur Vigfússon, sem kom
út árið 1354.4
Um þetta leyti var embætti hirðstjóra líklega að
verða hið valdamesta hér á landi. Eftir lát Gissurar
jarls árið 1268 höfðu fáeinir sýslumenn stjórnað land-
inu að mestu í krafti valds síns sem þeir fengu frá
konungi. Þeir sáu um að innheimta skatta og gjöld
konungs, auk þess að nefna menn í dóma og fram-
fylgja þeim. Embætti hirðstjóra virðist einnig hafa
verið til á Islandi frá og með um 1320 en verið valda-
lítið og hirðstjóri var nánast einn sýslumanna. Á 14.
öld urðu nokkrar breytingar á þessu fyrirkomulagi.5
Axel Kristinsson sagnfræðingur hefur bent á að um
miðbik aldarinnar virðist sem sýslumannstitillinn
hafi færst að einhverju leyti yfir á lénsmenn sem áður
höfðu verið undirmenn sýslumanns eða sýslumanna
en völd hirðstjóra hafi um leið farið vaxandi.6 Til að
renna stoðum undir þessa kenningu ræður Axel það
af orðalagi annála að þegar Bótólfur Andrésson var
skipaður hirðstjóri yfir allt ísland árið 1341 hafi þótt
nýmæli að skipa einn mann yfir allt ísland. Axel tel-
ur að Bótólfi hafi verið falið meira vald en hirðstjórar
höfðu áður haft.7
Árið 1343 kom Grímur Þorsteinsson til landsins
sem hirðstjóri. Hann hafði líklega í fórum sínum rétt-
arbót konungs sem innihélt skýrari reglur um yfir-
stjórn landsins en áður höfðu verið. Þar kom m.a.
fram að hlutverk sýslumanna var að koma tekjum
konungs til skila. Hirðstjóri sá aftur á móti um að
innheimta tekjur af þeim sýslum sem voru lausar
hverju sinni og hafði ennfremur yfir- og eftirlitsvald
yfir sýslumönnum. Konungur hafði að sjálfsögðu
fullt vald yfir sýslumönnum og sá líka um að veita
sýslur og nafnbætur.8 í réttarbótinni sést að hirðstjóri
er í raun á þessum tímapunkti að verða nokkurs kon-
ar yfirsýslumaður.
Árið 1346 fá hirðstjórar enn aukin völd er Magn-
ús konungur felur Holta Þorgrímssyni hirðstjóra að
sjá um eignir konungs hér á landi. Þess er ekki getið
áður að hirðstjóri hafi haft slík völd, en konungseign-
ir munu þó ekki hafa verið miklar á þessum tíma.9
Sem fyrr segir var Ivar hólmur Vigfússon fyrstur
í röð leiguhirðstjóranna og hafði þau völd um þriggja
ára skeið.10 Á eftir honum tóku hins vegar við hirð-
stjórn fjórir íslenskir höfðingjar sem skiptu landinu á
Innsigli Hákonar sjötta Noregskonungs.
milli sín. Það bendir til þess að ívar hafi haft nokkuð miklar
tekjur af þeim sköttum sem hann innheimti umfram hið fasta
gjald sem hann greiddi til konungs. Áður höfðu sýslumenn og
hirðstjórar eins og fyrr segir aðeins séð um að innheimta skatt-
inn fyrir konung og fengið þannig prósentur af innheimtunni.
Sá böggull fylgdi þó skammrifi fyrir konung að samkvæmt fyrri
aðferðinni varð hann að vita nokkurn veginn tölu skattbænda til
að vera viss um að sýslumenn eða hirðstjórar væru ekki að
snuða hann. Enda lét konungur til að mynda framkvæma skatt-
bændatal og er eitt slíkt varðveitt í handritum og ársett þar
1311." Til að glöggva sig frekar á því hvernig meðferð konungs-
valds var háttað á Islandi um þetta leyti, er rétt að líta á eftirfar-
andi mynd:12
Skýringar: Örvar tákna yfirstjórn. L táknar lénsmenn og er fjöldi þeirra óviss. Þessi
mynd má teljast nokkuö dæmigerð fyrir tímabilið 1341-70 en hafa verður í huga að með-
ferð konungsvalds var miklum breytingum undirorpin á þessum tíma. Hirðstjórar voru
1-4 og sýslumenn höfðu stundum heilan fjórðung fyrir sýslu eða meir. Heimild: Axel
Kristinsson: „Embættismenn konungs fyrir 1400".
En ekki gekk þessi „sambúð" fjórmenninganna þrautalaust
fyrir sig og er nú komið að meginviðfangsefni ritgerðarinnar
sem er að lýsa átökunum sem í hönd fóru.
Aðdragandi átaka
í annálum stendur, og er þá líklega átt við árið 1358, að þá um
sumarið hafi komið út þeir Árni Þórðarson og Andrés Gíslason
með hirðstjóratitla yfir Suður- og Austurlandi, og Jón skráveifa
Guttormsson með hirðstjóratitil yfir Norður- og Vesturlandi.13
Þorsteinn Eyjólfsson kom einn fjórmenninganna út árið 1357,
þegar þeir tóku landið á leigu, en hinir urðu að dveljast á
Hjaltlandi veturinn 1357-1358 sökum þess að þá bar af leið hing-
að til lands.14
42