Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 51

voru harðlega gagnrýnd. I bréfinu hélt kaupmaðurinn því fram
að líklega væri gjaldeyris- og innflutningsnefnd voldugasta
nefnd á landinu því að hún gæti, með úthlutunum sínum, haft
„í hendi sér lífsafkomu fjölda landsmanna. Margir eru því í
stöðugum ótta við ákvarðanir og ráðstafanir þessarar voldugu
nefndar." Nefndin færi með innflytjendur líkt og betlara sem
bæðu um ölmusur. Innflytjendur gætu átt von á því að bíða eft-
ir svari nefndarinnar í 4-6 mánuði, en líklega kæmu margar inn-
flutningsbeiðnir aldrei fyrir augu nefndarinnar því þeim væri
kastað til hliðar.15
Þótt lýsing kaupmannsins sé hugsanlega orðum aukin, lýsir
hún vafalaust ágætlega því umsóknarferli sem innflytjendur
gátu átt von á. Innflytjendur urðu oft að ítreka beiðnir sínar og
reyndu þá eftir megni að sannfæra nefndina um kosti eða hag-
kvæmni þess sem beiðnin snerist um.16 En þótt það hafi verið í
verkahring gjaldeyris- og innflutningsnefndar að ákvarða hvað
skyldi flutt inn og hverjir fengju leyfi til þess, virðist það hafa
komið margoft fyrir að tekið væri fram fyrir hendur nefndarinn-
ar. Einn nefndarmanna tilkynnti til að mynda á fundi nefndar-
innar 27. september 1933, að hann hefði sagt sig úr gjaldeyris-
og innflutningsnefnd „vegna afskifta ríkisstjómarinnar af inn-
flutningshöftunum og vaxandi ágreinings innan nefndarinn-
ar."17 Samstarfið innan nefndarinnar var eflaust oft á tíðum stirt
og erfitt, enda fulltrúar ólíkra hagsmunahópa sem hana skip-
uðu, en virðast þó allir nefndarmenn hafa illa þolað afskipti af
störfum sínum!8 Afskipti ríkisstjórnarinnar af störfum nefndar-
innar hefur án efa spurst út meðal innflytjenda og ekki orðið til
að efla traust á úthlutunum hennar, enda fór það svo að eftir því
sem leið á fjórða áratuginn varð nefndin „ein verst þokkaða
stofnun í öllu landinu."19
lævísasta svikamylla, sem hægt er að hugsa sjer"
í kjölfar ráðstafananna í október 1931, fylgdu brátt aðrar reglu-
gerðir þar sem kaupmönnum fannst mjög að sér vegið og sam-
keppnisstaða þeirra gagnvart kaupfélögum og neytendafélög-
um stórlega skert og vald gjaldeyris- og innflutningsnefndar var
aukið. I janúar 1935 vom reglur um gjaldeyrisverslun hertar til
muna og nú var skýrt tekið fram að það mætti engar erlendar
vömr flytja til landsins nema með leyfi nefndarinnar, en nefnd-
inni var nú „heimilt að setja þau skilyrði fyrir leyfisveitingum,
sem henni þykir ástæða til."20 A næstu mánuðum varð fólki
óheimilt að fara úr landi án þess að veita gjaldeyris- og innflutn-
ingsnefnd tilskyldar upplýsingar um hvernig það hefði aflað
gjaldeyris til framfærslu erlendis. Þeir sem fóm úr landi án sam-
þykkis gjaldeyris- og innflutningsnefndar áttu yfir höfði sér háa
fjársekt.21
Þótt reglur þessar væm strangar vom það nýjar starfsreglur
gjaldeyris- og innflutningsnefndar sem henni vom settar í mars
1935, sem áttu eftir að valda hvað mestum deilum, en í 3. grein
þeirra var fjallað um skiptingu vöminnflutnings og þar sagði að
úthlutun til innflytjenda skyldi miðast að mestu leyti við inn-
flutning fyrri ára:
Þó skulu neytendafélög þau, er nú starfa og síðar verða
mynduð, yfirleitt fá leyfi til innflutnings hlutfallslega eft-
ir tölu félagsmanna og heimilismanna þeirra, miðað við
fjölda landsmanna, nema sérstakar ástæður mæli gegn
því.22
í ofangreindum orðum fólst höfðatölureglan sem hagfræðingur-
inn Oddur Guðjónsson sagði að væri „hin lævísasta svikamylla,
sem hægt er að hugsa sjer, enda fullkomið einsdæmi og þekkist
í engu menningarlandi öðm en íslandi."23 Ef kaupfélögin gátu
sýnt fram á að félögum þeirra hafði fjölgað, áttu þau rétt á aukn-
Hermann Jónnsson var forsætisráðherra í stjóm hinna vinnandi stétta
3934-1939 sem kom á hinni umdeildu höföatölureglu.
um hlut áætlaðs innflutnings en innflutningur kaup-
manna minnkaði sem því nam og þetta varð til þess
að verslun í landinu varð brátt að pólitísku þrætu-
efni.
Björn Ólafsson hafði barist fyrir því að samráð
yrði haft við kaupmenn við úthlutun innflutnings-
leyfa og í október 1935 tilkynnti Björn að hann vildi
ekki halda áfram starfi sínu í gjaldeyris- og innflutn-
ingsnefnd nema „nefndin [tæki] upp samvinnu við
fulltrúa frá versluninni í landinu, kaupmanna og
kaupfjelaga um gmndvallaratriði úthlutunar fyrir
næsta ár."24 Tveimur mánuðum seinna varð svo
stefnubreyting á störfum nefndarinnar er fulltrúar
Verslunarráðs mættu á nefndarfund til að ræða út-
hlutun innflutningsleyfa fyrir næsta ár.25 Hvort Björn
hafi einn fengið þessu fram, skal ósagt látið en Hall-
grímur Benediktsson, formaður Verslunarráðs,
kvaðst halda að Bjöm ætti „drýgstan þátt" í að gjald-
eyris- og innflutningsnefnd hafi leitað álits ráðsins.26
Fundir héldu áfram í janúar og urðu samningamenn
Verslunarráðs þess fljótt varir að tillögur meirihluta
nefndarinnar vom þeim ekki að skapi. Skúli Guð-
mundsson, þáverandi formaður nefndarinnar hafði
farið fram á að Samband íslenskra samvinnufélaga
(S.I.S.) fengi 23% heildarinnflutnings, þar sem félags-
menn og áætlaður heimilisfjöldi þeirra taldi þann
hluta landsmanna samkvæmt höfðatölureglunni.27
En samkomulag náðist milli S.Í.S. og Verslunarráðs
um að heildarinnflutningur S.I.S. yrði rúmlega 15,5%
að meðaltali yfir fjórtán vömflokka og var það sam-
þykkt samhljóða á fundi gjaldeyris- og innflutnings-
nefndar 20. janúar 1936.28 Þótt Björn héldi fast á mál-
um verslunarstéttarinnar „var honum þó ljóst," sagði
Ásgeir Ásgeirsson síðar, „að hvergi varð komizt
nema með miðlun og samningum."29 Að eigin sögn
reyndi Bjöm að sýna S.Í.S. „fulla sanngirni við úthlut-
un innflutningsleyfa".30
Samkomulag Verslunarráðs og S.I.S. varð hins
vegar ekki langlíft og í desember 1936 keyrði um
49