Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 58

ræktartilraunir sínar.3 Tilraunir hans reyndust mis-
jafnlega og undirtektir landa hans voru einnig mis-
jafnar. Átti hann þar við að glíma „rótgrójna] hleypi-
dóma, vanafestu og fáfræði almennings, sem alls
ekki kunni að meta þessa starfsemi hans". Aðrir
reyndu að nema eftir megni og nýta sér. Eggert, mág-
ur Björns, hvatti hann óspart áfram og reisti honum
fagran minnisvarða í kvæðinu Búnnðarbálkur sem
hann orti í Sauðlauksdal veturinn 1761-1762. Sagði
hann Björn og bú hans fyrirmynd þegar hann orti
kvæðið. Þegar á leið ævi Björns dofnaði nokkuð starfi
hans í jarðrækt og landbúnaði og hneigðist hugur
hans þeim mun meira til bókiðju. Þá reit hann m.a.
Atla og Arnbjörgu'
Atli eður ráðagjörðir yngismanns um búnað sinn helst
um jarðar- og kvikfjárrækt, aðferð og ágóða með andsvari
gamals bónda var prentaður í Hrappsey árið 1780. Skv.
konungsúrskurði árið áður skyldi honum dreift end-
urgjaldslaust meðal landsmanna en Björn hljóta 2 rd.
fyrir örkina, samtals 28 rd.5 Ritið naut gríðarlegra
vinsælda og var endurprentað þremur árum síðar í
sömu smiðju og í þriðja sinn í Kaupmannahöfn 1843.6
Ráðagjörðir hins lífsreynda spekings til hins eyrna-
blauta Atla mæltust svo vel fyrir að Bjöm ritaði ann-
an ritling, Arnbjörg, æruprýdd dáindiskvinna á Vestfjörð-
um íslands afmálar skikkun og háttsemi góðrar húsmóður
í hússtjórn, barnauppeldi og allri innanbæjar búsýslu. Má
glögglega ráða af titlinum efni hans. Prentun Arn-
bjargar dróst að vísu úr hömlu og kom ritið ekki fyrir
almenningssjónir fyrr en 1843 þegar það var prentað
í tímariti Suðuramtsins húss- og bústjórnarfélags. Þá var
öldin önnur og féllu viðhorfin sem þar birtust í mis-
frjóan jarðveg.7 En þar fyrir er ritið engu lítilsverðari
heimild um hugarheim Björns.
Undirstöðusteinar samfélagsins
Á þeim tíma sem Atli var ritaður hafði kaupauðgis-
stefnan í sinni hreinustu mynd runnið sitt skeið og
leifar hennar spunnist saman við ýmsa gilda þræði
búauðgisstefnunnar frönsku. Afsprengið varð hag-
stefna hinna upplýstu einvalda álfunnar, kameralism-
inn. Áhersla búauðgismanna á grundvallarhlutverk
landbúnaðarins í hagkerfinu hafði mikil áhrif á
dönsk stjórnvöld og framfaraþenkjandi menn upp-
lýsingarinnar í Norðurálfu. Hún fléttaðist saman við
framfarahug þann sem spratt af vísindabyltingunni í
Evrópu, sem svo er kölluð, og kom fram um alda-
mótin 1700 og varði langt fram eftir öldinni.8 í kjölfar-
ið komu fram margháttaðar tilraunir og nýjungar
hérlendis sem voru skilgetin afkvæmi þessara alþjóð-
legu strauma. Árin 1770-1771 starfaði Landsnefndin
fyrri og lagði til margháttaðar umbætur í fjölmörgum
efnum. Á seinni hluta aldarinnar fóru einnig hér um
landið ýmsir leiðangrar, stærri og smærri, og könn-
uðu landsins gögn og gæði og lögðu fyrir ráðamenn
tillögur til úrbóta á ýmsum sviðum. Viðreisn lands
og atvinnuvega var ofarlega á baugi.9
I anda þessara búauðgisblönduðu umbóta gaf
konungur tvær tilskipanir sem vert er að gefa sér-
stakan gaum: landnámstilskipunin frá 15. apríl 1776'°
og þúfnatilskipunin frá 13. maí 1776.11 Þúfnatilskipun-
in kvað á um sléttun túna og hleðslu garða en land-
námstilskipunin um endurreisn eyðibýla og aukna
landnýtingu. Báðar þessar tilskipanir tók Björn upp í
Atla í íslenskri þýðingu, slíkt taldi hann mikilvægi þeirra.12
Kemur þetta heim og saman við titilsíðu ritsins því að þar segir
Björn að það sé ,,[s]amanskrifað fyrir fátækis frumbýlinga, eink-
anlega þá sem reisa bú á eyðijörðu".13 „Blessaður sé ævinlega
kóngur vor fyrir þessa réttarbót", segir Atli.14
Sé litið á viðhorf Björns til landbúnaðar sem atvinnugreinar
er það allt í senn gamalt og nýtt, fullkomlega í anda nýlegrar bú-
auðgisstefnu og gamla íslenska samfélagsins í senn. Islendingar
voru frá upphafi kvikfjárræktarbændur sem höfðu fiskveiðar að
aukagetu. En þrátt fyrir vilja landsmanna til nýtingar þess lífs-
viðurværis sem sótt er í greipar Ægis var andstaða höfðingja-
stéttarinnar og ráðandi manna gegn fastri búsetu við sjávarsíð-
una og myndun borgarastéttar alltaf einörð, einkanlega vegna
ótta við samkeppni um ódýrt vinnuafl.15 Björn tekur strax skýra
afstöðu í formála Atla og ber saman landbúnað og sjávarútveg.
Björn telur að fiskveiðar séu afar arðvænlegar þegar vel árar og
afli er góður. En þær eru ótraustar og færa menn á vonarvöl í
vondum árum. Því er landbúnaðurinn og ræktun jarðarinnar
grundvöllur lífs í landinu, þótt fiskveiðar séu að sjálfsögðu mik-
ilvæg búbót. Af þessu leiðir að „enginn næringarútvegur er
þarfari hér í landi en jarðyrkjan; ...]þ.e.] tún- og engjarækt".16
Mjög athyglisvert er að þrátt fyrir að lesa megi ljóslega af for-
málanum að fiskveiðar séu mikilvæg aukageta búandans, ef
hann komi þeim við, er hvergi minnst á þær síðar í bókinni.
Jafnvel þegar verkaskipting ársins er tíunduð er ekki minnst á
ferðir í verið á vetrarvertíð.17 Kann þetta að stafa af því að ritið
er algjörlega helgað jarðrækt og búsýslu og því aldrei ætlunin
að segja mönnum til með þessa aukagetu eða að Björn kann að
hafa verið þeirrar skoðunar að drifmikill landbúnaður og rækt-
arsemi skiluðu nægilegri lífsafkomu. Má þetta marka af einni af
ræðum hins aldna bónda þar sem hann ræðir um mikilvægi
bændastéttarinnar í samfélaginu. Hann segir að bændastéttina
megi „álíta sem undirstöðusteina allrar þeirrar byggingar, sem
kallast almenningsgagn. Þeir eru að sönnu lágt í byggingunni
en þar er hún öll upp komin. Þeir haggast ekki né hrærast af
nokkru stórviðri og ef þá bilar þá bilar öll byggingin. Þennan
heiður og gagn bóndastéttarinnar hafa vitrir menn og góðgjarn-
ir altíð þekkt."18 Bóndi er bústólpi, bú er landstólpi, því skal
hann virður vel.
Ályktun Björns er að mestu í takt við almenn viðhorf upp-
lýsingarfrömuða þessa tíma. Vissulega horfðu þeir margir til
framfara í sjávarútvegi og brutu heilann um það hvernig nýta
mætti matarkistuna miklu landsmönnum til hagsbótar, en efling
sjárvarútvegsins sem sjálfstæðs atvinnuvegar átti lítt uppá pall-
borðið.19 En það var fleira sem vakti hugarangur þegar hugsað
var til sjávarsíðunnar. Magnús Stephensen (1763-1833) talar
bæði um óttann við léleg fiskiár sem muni gera fólk við sjávar-
síðuna bjargálna og þar með auka á framfærslubyrði hreppanna
og einnig hið siðspillta líferni við sjávarsíðuna. Landbúnaður-
inn er því ekki einungis öruggari en sjávarútvegurinn heldur og
líka heilnæmari og siðlegri atvinnuvegur.20 Björn deilir aldrei
beint á heilsuspillandi lifnaðarhætti við sjávarsíðuna en upphef-
ur hið heilnæma og gefandi starf bóndans þeim mun meira.
Atli, eins og hann leggur sig, er kennslubók í réttu líferni og sið-
samlegu. Gott og skynsamlega rekið bú veitir lífsins fyllingu.
Eins og brátt verður vikið að var Bjöm maður nýjunga í
landbúnaði og jarðrækt. Sama verður ekki sagt um samfélags-
hugmyndir hans því að þær enduróma hugmyndir gamla sam-
félagsins. í bókinni Upp er boðið ísaland talar Gísli Gunnarsson
um tvær meginstoðir gamla samfélagsins, fjölskylduna og lög-
býlið. Lögbýlin í landinu voru einingar samfélagsins og lagaleg
vernd þeirra veigamikið atriði frá elstu tíð. Litið var á lögbýlið
sem eina eðlilega vettvang samfélagsins fyrir atvinnurekstur
landsmanna. Fiskiróðrar á vetrarvertíð vom gerðir út af lögbýl-
isbændum og vinnuafl landsins, hjúin, var bundið lögbýlunum
af strangri löggjöf. Lög gerðu lausamennsku ófýsilegan kost.
56