Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 60

Hvert það er má hins vegar lesa greinilega út úr lýsingu Atla á
fjórða syni sínum:
Síðarnefnda atriðið er höfuðatriði í viðfangsefni
þessarar greinar og því sem áður hefur verið sagt. Til
þess að mannfólkið mætti vaxa og dafna var ekki nóg
að vera iðinn, nægjusamur og viljugur. Hugarfars-
breytingar var þörf, lyfta þurfti Islendingum af
klakki þröngsýni og hjátrúar, kreddusemi og hræðslu
við nýjungar. Og einmitt fyrir þessa baráttu Björns
við að opna augu fólks fyrir gagnsemi ýmissa nýj-
unga, einkanlega í jarðrækt, hefur nafn hans réttilega
hlotið stað í sagnaritum þjóðarinnar.
Strax í upphafi Atla („Til lesarans") gerir Björn
grein fyrir mikilvægu atriði hvað þetta varðar. Hann
segir:
Þessi bæklingur mun þeim óþarfi sýnast, er
langtum betur vita til búnaðar en hann kenn-
ir. En því svara eg:
1. Hann er ei skrifaður fyrir þá.
2. Það var illa farið að þeir urðu ei fyrri til að
skrifa um þetta efni.
3. Er hann þeim og öðrum þarfur ef hann gef-
ur þeim orsök til.27
Hér má greina eitt grundvallaratriða upplýsingarinn-
ar: miðlun hagnýts fróðleiks. Snar þáttur í baráttunni
fyrir breyttu hugarfari var miðlun fróðleiksins, að
upplýsa almenning. Sbr. 2. lið Bjöms bregðast þeir
skyldu sinni sem hafa fróðleikinn á takteinum en
hirða ekki um að miðla honum. Til marks um nýja
tíma skal minnst á þá staðreynd að þótt prentverk
væri starfrækt í landinu löngu áður en upplýsingin
nam hér land hafði fátt eða ekkert annað en guðs-
orðarit birst á prenti undangengnar tvær aldir. Miðl-
un veraldlegs efnis á prenti hérlendis hófst fyrst á
síðari hluta átjándu aldar.28
Með tilliti til þess sem áður var sagt um viðhorf
rétttrúnaðarmanna má skilja að barátta Björns var
hörð. I Arnbjörgu segir að „þrályndi við forna siði,
ólag, óvit og amböguhátt... [sé] heimskumerki."”
Hann varð að telja fólki trú um að þrátt fyrir alvald-
an föður gæti það sjálft haft veruleg áhrif á líf sitt hér
á jörðinni. Með Atla vill Björn að lesendur hans
„styrkist móti röngum meiningum annarra manna.
En til þess þarf bæði skynsemi og svo kjark að standa
af sér straum þeirra hleypidóma, sem maður er upp
alinn við."30
„Mun eigi það vel fallið að nýr bóndi taki upp
nýjungar?", spyr ráðgjafinn.31 Björn víkur víða í Atla
að jarðarbótum er lúta að jarðrækt, túnsléttun, rækt-
un matjurta og öðru í þeim dúr. Á sama tíma kvíðir
Atli aðhlátri manna ef hann tekur upp einhverjar nýj-
ungar. Björn segir að sá muni hlæja best er síðastur
hlær; reynslan muni skera úr um þessi mál.32 Jarðar-
bætur eru nauðsynlegar, ,,[þ]ví ...[að] það [er] vissasti
vegur til þinnar [Atla] varanlegrar velmegunar að þú
ræktir vel jörðina, sem ber þig og elur, svo hún van-
megnist ekki undir þér af órækt og þú vanmegnist
ofan á henni af sulti."33 Björn ítrekar einnig að erfiði
sé öllum þóknanlegt og menn skuli síst forðast skít-
verkin á þeim forsendum að þau séu þeim ekki sam-
boðin og kjörið aðhlátursefni annarra manna. Bú-
störfin eru öllum þóknanleg. Björn styður mál sitt
með Biblíunni og rifjar upp hárbeitt háðsyrði
Salómons: „Þar sem enginn uxi er þar er jatan hrein;
svo fá þeir líka hreinar tennur og sult."31 Ekki er öll-
um gefið hið æskilega geðslag framsækins bónda.
Hann er svo stilltur og spakur eins og hann væri örvasa
karl. ... Hann gefur sig ekkert að þó bræður hans hæði
hann eða hvað helst illt þeir gjöra honum ef að þeir lofa
honum að vera kyrrum og hann kennir ekki til. Hann
þolir allt vel nema sult og iðnari er hann við allt erfiði,
sem hann má lengi seiglast við, en hver hinna bræðr-
anna.35
Björn hikar ekki við að vitna til annarra manna viturra, inn-
lendra sem erlendra, og nefna nöfn þeirra. Jafnvel vísar hann
beint til rita þeirra og lesturs á þeim.36 En hann rekur einnig
varnagla við nýjungum nýjunganna vegna. Sum skrif um nýj-
ungar sem gefið hafa góða raun erlendis þurfa ekki endilega að
gagnast heima á Fróni. Hugleiða verður vel hvort nýjungin
kunni að gagnast við íslenskar aðstæður.17
Björn sýndi umbótahug sinn í verki. Árið 1754 var bændum
sem áttu tug hundruða í jörð eða meira gert skylt með konungs-
úrskurði að gangast fyrir lágmarks kornrækt á jörðum sínum og
jafnframt gerð matjurtagarðs. Refsingu var hótað fyrir óhlýðni.38
Misjafnlega fór þetta hjá bændum en Björn er talinn eini maður-
inn á öllu landinu sem gerði meira en það sem honum bar skv.
konungsúrskurði. Var þetta upphaf jarðarbóta hans í Sauðlauks-
dal. Tilraunirnar gengu brösuglega en Bjöm lét það ekki aftra
sér þótt slægi í bakseglin. Björn stóð fyrir miklum garðsfram-
kvæmdum á landareigninni (sbr. það sem sagt var í upphafi),
ekki síst til að hefta mikið sandfok sem stóð jarðyrkjunni fyrir
þrifum.39 í norðangarra blés af Sandodda utan við dalinn og
barst sandurinn yfir landareignina til mikils tjóns.40 Mjög rammt
kvað að sandfokinu í febrúar 1763 og orti þá Björn þessar stór-
skemmtilegu „sandvísur":
58