Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 64

Tilvísanaskrá:
1 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á
Setbergi." Skírnir XCVIII (1924), bls. 99-100. - Þessi óvinsæla þegnskyldu-
vinna bændanna var í samræmi við það sem almennt tíðkaðist í Dana-
veldi. Sem kóngsins manni hefur Birni þótt fátt eðlilegra en framfylgja
umbótatillögum konungs með þeim hætti sem konungi hefur sjálfum þótt
eðlilegur, þegnskylduvinnu. Þegnskyldan var íslendingum framandi, og
því óvinsæl, en þekktist á þessum tíma í tilskipunum konungs, t.d tilskip-
un um þegnskylduvinnu við byggingu Hóladómkirkju frá 19. maí 1758.
Þorkell Jóhannesson sagði þegnskylduna á Hólum vera að „fornum vana
dönskum". Sjá: Lovsamling for Island, indeholdende Udvalg af de vigtigste
ældre og nyere Love og Anordninger, Resolutioner, Instructioner og Reglement-
er, Althingsdomme og Vedtægter, Collegial-Breve, Fundatser og Gavebreve, samt
andre Aktstykker til oplysning om Islands Retsforhold og Administration I ældre
og nyere Tider III. 1749-1772. Safnað saman og útgefið af Oddgeiri Steph-
ensen og Jóni Sigurðssyni. Kaupmannahöfn, 1854, bls. 315. - Páll Eggert
Ólason og Þorkell Jóhannesson: Saga íslendinga VI. Tímabilið 1701-1770.
Reykjavík, 1943, bls. 369-370.
2 Þorsteinn Þorsteinsson: „Æviatriði Björns Halldórssonar", bls. 15-17. -
Páll Eggert Ólason: íslenzkar æviskrár I. Frá landnámslímum til ársloka 1940.
Reykjavík, 1948, bls. 219.
3 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Björns prófasts Halldórssonar á
Setbergi", bls. 95-96.
4 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á
Setbergi", bls. 103-104,106-107 og 116.
5 Lovsamling for Island, indeholdende Udvalg af de vigtigste ældre og nyere Love
og Anordninger, Resolutioner, Instructioner og Reglementer, Althingsdomme og
Vedtægter, Collegial-Breve, Fundatser og Gavebreve, samt andre Aktstykker til
oplysning om Islands Retsforhold og Administration I ældre og nyere Tider IV.
1773-1783. Safnað saman og útgefið af Oddgeiri Stephensen og Jóni Sig-
urðssyni. Kaupmannahöfn, 1854, bls. 464-465.
6 Atli er á samtalsformi en slíkt form fræðslurita var vel þekkt meðal upp-
lýsingarmanna. Formið sjálft á sér lengri sögu aftur til miðalda og klass-
ískra fomfræða.
7 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á
Setbergi", bls. 130.
8 Um vísindabyltinguna og upplýsinguna almennt í Evrópu sjá: Palmer,
R. R. og Joel Colton: A History ofthc Modern World to 1815. 8. útgáfa. New
York, 1995, bls. 286 og áfram.
9 Sjá í almennum yfirlitsritum um þetta, t.d.: Bjöm Þorsteinsson og Berg-
steinn Jónsson: íslandssaga til okkar daga. Reykjavík, 1991, einkum 13. kafli.
10 Lovsamling for Island IV, bls. 244-257.
11 Lovsamling for Island IV, bls. 278-296. - Sjá einnig um báðar tilskipanir í:
Þorkell Jóhannesson: Saga íslendinga VII. Tímabilið 1770-1830. Upplýsingar-
öld. Reykjavík, 1950, bls. 249-255.
12 Björn Halldórsson: Atli eður ráðagjörðir yngismanns um búnað sinn helst
um jarðar- og kvikfjárrækt, aðferð og ágóða með andsvari gamals bónda. Prent-
aður í: Rit Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal. Gísli Kristjánsson og Bjöm
Sigfússon bjuggu til prentunar. Reykjavík, 1983, bls. 60-80.
13 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 49.
14 Björn Halldórsson: Atli, bls. 80.
15 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið ísaland. Einokunarverslun og íslenskt sam-
félag 1602-1787. Reykjavík, 1987, bls. 15-16, 38 og víðar.
16 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 53-55.
17 Bjöm gerir þó ráð fyrir fiskmeti á borðum, sbr.: Björn Halldórsson: Arn-
björg, æruprýdd dáindiskvinna á Vestfjörðum íslands afmálar skikkun og hátt-
semi góðrar húsmóður í hússtjórn, barnauppeldi og allri innanbæjar búsýslu.
Prentuð í: Rit Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal. Gísli Kristjánsson og
Bjöm Sigfússon bjuggu til prentunar. Reykjavík, 1983, bls. 468.
18 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 190.
19 Um atvinnuvegi og viðhorf til þeirra sjá t.d.: Lýður Bjömsson: „At-
vinnumál". í Upplýsingin á íslandi. Tíu ritgerðir. Ritsjóri Ingi Sigurðsson.
Reykjavík, 1990, bls. 109-116. - Sjá einnig, Ingi Sigurðsson: Hugmyndaheim-
ur Magnúsar Stephensens. Reykjavík, 1996, bls. 69-71. - Ólafur Stefánsson:
„Um Jafnvægi Biargrædis=veganna á Islandi." Rit þes Isletizka Lær-
dóms=Lista Félags. 7. Bindi. Kaupmannahöfn, 1787, bls. 113-193.
20 Magnús Stephensen: Eptirmæli Atjándu Aldar eptir Krists híngadburd,frá
Ey=konunni Islandi. Leirárgörðum, 1806, bls. 825-826 og þar í kring. - Ingi
Sigurðsson: Hugmyndaheimur Magnúsar Stephensens, bls. 71.
21 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið ísaland, bls. 18-19 og víðar.
22 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 57-60 og víðar.
23 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 124.
24 Björn Halldórsson: Atli, bls. 142-143.
25 Björn Halldórsson: Atli, bls. 121-122.
26 Björn Halldórsson: Atli, bls. 123 og víðar.
27 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 54-55.
28 Þorkell Jóhannesson: Saga íslendinga VII, bls. 408-416.
29 Bjöm Halldórsson: Ambjörg, bls. 435.
30 Björn Halldórsson: Atli, bls. 55.
31 Björn Halldórsson: Atli, bls. 116.
32 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 139-142.
33 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 119.
34 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 141.
35 Björn Halldórsson: Atli, bls. 181.
36 Björn Halldórsson: Atli, bls. 133. Hér er t.d. vísað til lesturs bókar eftir Þórð Þórodds-
son: Einfaldir þankar um akuryrkju. Kaupmannahöfn, 1771. Sjá einnig víðar í Atla.
37 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 137.
38 Lovsamling for Island III, bls. 190-193.
39 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á Setbergi", bls.
99-101.
40 Hjámar R. Bárðarson: Vestfirðir í máli og myndum Reykjavík, 1993, bls. 107.
41 Varðveittar með eiginhendi höfundar í Lbs. 709, 8vo. Hér fengnar úr: Hannes Þor-
steinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á Setbergi", bls. 100-101.
42 Bjöm Halldórsson: Grasnytjar eða gagn það, sem hver búandi maðurgetur haft afþeitn ósán-
um villijurtum, sem vaxa í landeign hans 1,1 handa fáfróðum búendum oggriðmönnum á íslandi.
Prentaðar í: Rit Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal. Gísli Kristjánsson og Bjöm Sigfússon
bjuggu til prentunar. Reykjavík, 1983, bls. 313-314.
43 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Björns prófasts Halldórssonar á Setbergi", bls.
102-103.
44 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 98-99 og víðar.
45 Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á Setbergi", bls.
101-104,108-111 og 121.
46 Sjá tilv. nr.8. - Rétt er að árétta eftirfarandi: Hér er gerð grein fyrir hugmyndum og
hugmyndafræði Björns. Hún þarf ekki að endurspegla hið raunvemlega danska kon-
ungsvald, enda gerir hún það ekki nema að litlu leyti. T.d. bendir sagnfræðingurinn Har-
ald Gustafsson á þá staðreynd í ritgerð, sem birtist hérlendis fyrir áratug, að sagnfræð-
ingar telja ekki að á umræddum tíma ríki upplýst einveldi í Danmörku (ef frá er talin
stjóm Stmensees 1770-1772). Gustafsson segir: „Stjómarfarið einkenndist aldrei af hug-
myndafræðilega mótuðum vilja til að grannskoða lönd Danakonungs gegnum stækkun-
argler gagnrýninnar skynsemi og rífa niður allt gamalt til að byggja upp nýtt þjóðfélag á
gmndvelli upplýsingarinnar. Þvert á móti einkenndist stjómarfarið af virðingu fyrir
hefðum og lögbundnum forréttindum; með öðmm orðum: fyrir ríkjandi þjóðfélags-
gerð." Sjá: Gustafsson, Harald: „Stjómsýsla." í Upplýsingin á íslandi. Tíu ritgerðir. Ritstjóri
Ingi Sigurðsson. Reykjavík, 1990, bls. 45 og víðar. Hér ber þó hafa í huga breytt viðhorf í
anda upplýsingar til atvinnumála í kjölfar móðuharðindanna þótt ekki verði þau rædd
hér. Sjá: Lýður Bjömsson: „Atvinnumál".
47 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 122.
48 Björn Halldórsson: Atli, bls. 183.
49 Kenningar Bjöms um einveldið em að mestu í: Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 120, 122,
182-184,190-191, en þó víðar á milli línanna.
50 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 190.
51 Björn Halldórsson: Arnbjörg, bls. 446-447.
52 Björn Halldórsson: Atli, bls. 122.
53 Björn Halldórsson: Atli, bls. 182-184.
54 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 140.
55 Sjá einnig tilv. nr.46.
56 Björn Halldórsson: Arnbjörg, bls. 432-433.
57 Björn Halldórsson: Arnbjörg, bls. 430.
58 Bjöm Halldórsson: Ambjörg, bls. 429.
59 Bjöm Halldórsson: Ambjörg, bls. 432.
60 Bjöm Halldórsson: Ambjörg, bls. 442.
61 Bjöm Halldórsson: Arnbjörg, bls. 443-444.
62 Um uppeldisskyldur og réttar aðferðir konunnar sjá einkum: Björn Halldórsson: Arn-
björg, bls. 440-448 og víðar.
63 Bjöm Halldórsson: Ambjörg, bls. 437. - Um geðslag fjallar Bjöm líka í Kap. XXIII Atla,
bls. 179-185.
64 Bjöm Halldórsson: Atli, bls. 58-59,184.
65 Björn Halldórsson: Atli, bls. 176-179.
66 Umburðarlyndi Björn virðist þó einkum hafa átt við bömin ef marka má heimildir.
Þær segja Bjöm mjög refsiglaðan og hafi margir menn þolað gapastokkinn fyrir smáar
sakir. Sjá: Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á Setbergi",
bls. 124-125.
67 Um ritstörf Björns sjá t.d.: Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Björns prófasts Hall-
dórssonar á Setbergi", bls. 127-137.
68 Rit séra Björns Þorgrímssonar var prentað í Kaupmannahöfn árið 1799. Endurútgefið
má nálgast það í: Merkir íslendingar VI. Ævisögur og minningargreinar. Þorkell Jóhannes-
son bjó til prentunar. Reykjavík, 1957, bls. 29-45.
69 Ljóðið er varðveitt með hendi Gunnlaugs Briems (1773-1834) sýslumanns í Lbs. 564,
8vo. Hér fengið úr: Hannes Þorsteinsson: „Minning séra Bjöms prófasts Halldórssonar á
Setbergi", bls. 98-99.
62