Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 83

Um aðferðir og nálgun viðtökufræðinnar
Um sannleika kristnitökunnar í
skrifum eldri fræðimanna
Einu heimildirnar sem til eru um kristnitökuna er að finna í
gömlum handritum. Aðrar fornleifar sem stutt gætu frásögnina
hafa ekki fundist. Þungamiðja þess vægis sem þessum atburð-
um hefur verið gefið hlýtur því að liggja í þeirri merkingu sem
menn hafa lesið úr fyrirliggjandi textum í gegnum tíðina. Við-
tökufræðin (reader-response criticism) er þar af leiðandi nærtæk
aðferðarfræði þegar merkingarheimur kristnitökusögunnar er
skoðaður. Hún þróaðist sem kenning innan bókmenntafræð-
innar en hefur teygt anga sína inn í aðrar greinar, svo sem sagn-
fræði. í grófum dráttum má segja að viðtökufræðin gangi út frá
að merking texta verði til þar sem lesandi og texti mætast; eng-
inn texti getur sagt sögu til fullnustu og lesandinn þarf alltaf að
fylla í eyðurnar með eigin þekkingu í viðleitni sinni til að ná
utan um merkingu hans. Um þessa virkni milli lesanda og texta
fjallar viðtökufræðin. Samkvæmt henni eiga formlegir þættir
tiltekins texta sér ekki sjálfstæða, þekkingarfræðilega tilveru
utan þeirrar túlkunar sem felst í lestrarferlinu: Merking textans
liggur ekki í honum sjálfum heldur því hvernig lesandinn skynj-
ar/endurbyggir hann. Lestur/túlkun felur þannig í sér endur-
sköpun þar sem ótal þættir úr reynsluheimi lesandans koma við
sögu og þannig verður hver umfjöllun um texta í raun frumtexti
um merkingu hans.4
Þegar kristnitökusagan er skoðuð frá sjónarhorni viðtöku-
fræðinnar kemur í ljós að menn hafa gefið henni misjafna merk-
ingu eftir tímaskeiðum og mismunandi gildismati hverju sinni.
Undanfarna öld hefur töluvert verið um hana skrifað bæði af
fræðimönnum og leikmönnum; svo mikið að ókunnugir gætu
haldið að miklar og vandaðar samtímaheimildir lægju henni að
baki. Þegar málið er skoðað nánar kemur þó í ljós að merking-
argrunn sögunnar myndar einn lítill kapítuli í íslendingabók, sem
eignuð hefur verið Ara fróða Þorgilssyni (1068-1148). Hún er
talin rituð um það bil 130 árum eftir að meintir atburðir gerðust.
Á þeirri frumheimild eru aðrar eftirheimildir meira og minna
taldar byggja.5 Þær helstu eru: Historia Noruagiæ eftir Þjóðrek
munk (um 1180); Ólafs saga Tryggvasonar eftir Odd munk
Snorrason á Þingeyrum (um 1190); Saga Ólafs Tryggvasonar eftir
Gunnlaug Leifsson munk á Þingeyrum (nálægt 1200); Kristni-
saga eftir óþekktan höfund (hugsanlega rituð um 1250). Kristni-
tökunnar er einnig getið í Eyrbyggju, Heimskringlu, Laxdælu og
Njálu sem taldar eru ritaðar á 13. öld.6
Ef kristnitakan er skoðuð í ofangreindu ljósi vakna óneitan-
lega ýmsar spurningar um aðferðir og getu manna til að ráða í
svo fjarlæga atburði og gefa þeim merkingu; atburði sem skrá-
settir eru löngu eftir að þeir áttu sér stað og raunar er ekki nokk-
ur vissa fyrir að hafi gerst á þann hátt sem lengst af hefur verið
talið. Þegar vægi atburða sem byggja á jafnlitlu er orðið svo
mikið í augum svo margra hljóta mörk milli staðreynda og
skáldskapar innan merkingarheims sögunnar að teljast óljós.
Samkvæmt því er kannski útilokað að fullyrða nokkuð um at-
burðarás kristnitökunnar? Svör við þeirri spurningu markast
mjög af afstöðu hvers og eins til sannleikshugtaksins.
Vegna fjölda þeirra ritsmíða sem liggja fyrir um efnið er von-
laust að gera einhverja heildarúttekt á viðtökum kristnitökusög-
unnar í því knappa formi sem hér er til staðar. Þó skal fullyrt að
stærra úrtak myndi fremur sýna fram á margradda/sundur-
greinandi textaeigindi viðtökusögunnar en heildstæða merk-
ingu hennar. Hér á eftir verður fjallað um skrif nokkurra fræði-
manna sem spanna tæplega 100 ára tímabil og sýna vel þá
breytilegu merkingu sem kristnitökusögunni hefur verið gefin.
Jafnhliða verður reynt að varpa ljósi á söguskoðanir og kennim-
ið höfunda sem birtast ekki síst í afstöðu þeirra til heimilda.
í tilefni 900 ára afmælis kristnitökunnar gaf Hið ís-
lenska bókmenntafélag út rit Björns M. Olsens, Um
kristnitökuna árið íooo og tildrög hennar (1900). Þar
rekur hann aðdraganda og atburðarás hennar á Al-
þingi það ár, „viðburðar, sem vafalaust má telja einn
hinn merkasta í sögu landsins".7 Um afstöðu sína til
heimilda segir Björn:
Nú hafði Ari ágæta heimild til þessarar sögu,
eftir því sem hann sjálfur segir, Teit Isleifsson
frænda sinn, „þann mann er Ari kunni
spakastan", og hafði Teitr sjálfr talað við
menn, sem mundu kristintökuna árið 1000.
Vjer getum því ekki efast um það, að allir þeir
viðburðir, er Ari skýrir frá, eru rjett hermdir
og áreiðanlegir í alla staði. Enn hinsvegar má
ganga að því vísu, að mart hafi gerst í kristin-
sögu landsins um þessar mundir sem Ari skír-
ir ekki frá og Teitr kunni ekki frá að segja. . . .
[Björn bendir á hugsanlega viðleitni þeirra
sem síðar rituðu sögu Olafs konungs
Tryggvasonar, einkum Gunnlaugs, til] að
eigna honum, og þá auðvitað erindrekum
hans, sem mest í kristintökunni. . . . Þegar
meta skal heimildarrit vor til frásagnar ... fil-
gjum vjer frásögn Ara, það sem hún nær, enn
hendum það úr öðrum sögum, er oss þykir
næst sanni . . . Vjer göngum að því vísu, að
allt sé áreiðanlegt, svo langt sem það nær, er
Ari segir . . . og vjer munum ekki heldur að
ástæðulausu rengja viðauka þá við sögu Ara,
sem finnast í öðrum heimildarritum.8
Samkvæmt þessu byggir Björn frásögn sína af
kristnitökunni á íslendingabók en fyllir upp í þar sem
„vantar" með öðrum heimildum, þá helst með Kristni
sögu og Ólafs sögu. Hann segist meðvitaður um, þrátt
fyrir allt, að sagan sé „að sumu leiti ófullkomin og
ekki alveg nákvæm, þó að viðburðirnir sjeu nokkurn-
veginn rjett sagðir . . . því að megindrætti viðburð-
anna eru til vor komnir frá einum manni (Teiti), og
„jafnan er hálfsögð sagan, þegar einn segir".9 Það er
kannski þess vegna sem hann setur sig í innlifunar-
stellingar og ritar: „skal jeg nú skíra frá, hvernig jeg
hugsa mjer afstöðu viðburðanna."10 Sem dæmi um
hugsanir Björns má nefna eftirfarandi ályktanir og
gildisdóma: „Síðan varð hjarta hans [Síðu-Halls]
gagntekið af sannindum kristilegrar trúar, og hann
ljet skírast ... Það má og geta nærri, að hinir gömlu
heiðnu goðar hafa hatað hina níju höfðingja út af líf-
inu, og það hefur verið þeim óbærileg tilhugsun, ef
að því skildi reka, að þessir nígræðingar steipti hinu
gamla goðaríki og settist á rústum þess".11 Og svo
mætti lengi telja.
Af framangreindu má álykta á eftirfarandi hátt
um söguskoðun Björns og afstöðu til heimilda: Hann
virðist hafa mikla trú á staðreyndagildi heimilda
sinna en bendir þó á hugsanlega hlutdrægni í um-
fjöllun um Ólaf konung Tryggvason. Ari er nánast
hafinn yfir alla gagnrýni. Björn virðist halda að með
því að púsla saman heimildum og geta skynsamlega
í eyðurnar sé hægt að komast að því hvað raunveru-
81