Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 84

Hætt er við að mörgum sagnfræðingum nútímans þyki ofan-
greind efnistök ekki gott dæmi um vísindalega fræðaiðkun og
myndu líklega telja þau liggja á mörkum skáldskapar. Það seg-
ir þó kannski meira um breytilegar forsendur fræðimennskunn-
ar en laklega meðferð heimilda hjá Boga Th. Melsteð.
Hið kristilega, útvísandi táknmið vantar ekki í texta Boga.
Um Síðu-Hall segir hann: „Hallur var friðsemdarmaður mikill
og kristileg trú og kristilegur kærleikur virðist hafa haft dýpri
og innilegri áhrif á hann, en flesta aðra samtíðarmenn hans. ...
[Hann] var hvorttveggja í senn, sannur vinur kristninnar og ein-
lægur mannvinur og ættjarðarvin".16 Bogi endar svo umfjöllun
sína um kristnitökuna á kristilegri ádrepu hins trúaða: „Al-
kristnir aptur á móti eru hvorki íslendingar nje aðrar þjóðir
orðnar enn þann dag í dag; það á enn mjög langt í land, að
kristilegur kærleikur ráði hugsunum manna, orðum og gjörð-
um".17
Það má segja að umræddir textar framangreindra sagnarit-
ara byggi á svipuðu gildismati, með mismunandi áherslum þó,
og innihaldi svipaða afstöðu til sannleikshugtaksins. Þeir reyna
að ráða í atburði út frá sjónarhorni gerendanna og formgerðar-
vitund18 virðist ekki til staðar. Kannski er ekki fjarri lagi að þeir
hafi uppfært heimsmynd þá sem birtist í textum Þjóðveldisald-
ar eftir þeim gildum og þeim hugmyndum sem uppi voru á Is-
landi í kringum aldamótin 1900.
lega gerðist á Alþingi árið 1000. Sannleikshugtakið
er í þeim skilningi algilt (absolut) enda leitar Björn
jafnframt svara utan heimildanna við spurningum
sínum og reynir að varpa ljósi á hið sanna út frá eig-
in hyggjuviti. Það má ekki gleymast að hann er að
setja sig inn í heimsmynd og spor manna sem talið er
að hafi verið uppi 900 árum áður. Með hugtakinu al-
gildur sannleikur er átt við að táknmið12 þess vísi til
statískrar merkingar, það er að sannleikurinn sé haf-
inn yfir tíma og rúm og þar með mannhverft gildis-
mat. Enda er táknmynd sannleikshugtaksins hjá
Birni með trúarlegu ívafi sem gefur ótvírætt til kynna
staðsetningu þess ofar dauðlegum mönnum. Það er
því óhætt að segja að kristilegt gildismat sé ríkjandi í
umfjöllun hans um efnið.
I formála að íslendinga sögu II (1910), gerir Bogi
Th. Melsteð nokkra grein fyrir söguskoðun sinni og
afstöðu til heimilda. Þar segir meðal annars:
Hver sá sem vill vita rækilega um söguöld
vora, mun finna til þess, hvílíkum erfiðleikum
það er bundið, af því að það vantar samtíða
heimildarit um hana. Sögurnar, sem segja af
þeim tfma, voru ritaðar nálega tveim öldum
síðar, og urðu sagnaritarar þá að fara mest
eptir arfsögn þjóðarinnar og ýmsum sögnum.
...eru því margar missagnir í sögunum... en at-
burðir þeir, sem skýrt er frá í hinum sann-
sögulegu sögum vorum, hafa venjulega átt
sjer stað. Um einstök atvik og atriði er aptur
á móti venjulega mjög vont að fá áreiðanlega
vissu.... Þótt bók þessi sje vísindaleg, hef jeg
reynt að gera hana svo úr garði, að hver vel
greindur alþýðumaður geti auðveldlega lesið
hana.13
Umfjöllun Boga um kristnitökuna er mörkuð þessum
forsendum. Hann trúir á sannleiksgildi atburðanna
og reynir líkt og Björn M. Ólsen að álykta frá eigin
brjósti um atriði þar sem heimildir vantar og „leið-
réttir" jafnframt aðrar heimildir eins og eftirfarandi
útlegging sýnir: „Líklega er þetta ónákvæmt eða eitt-
hvað orðum aukið, því ekkert er líklegra en að þeir
[Gissur og Hjalti] hefðu fengið farargreiða á Berg-
þórshvoli, ef þeir hefðu leitað þangað, enda þótt Njáll
hafi verið riðinn á þing og hestafátt væri heima".14
Það er líka athyglisvert hvernig Bogi „endurupplifir"
veru Þorgeirs Ljósvetningagoða undir feldinum:
Margt var að íhuga og margt að varast. Hann
fann svo glögt, hve mikill vandi hvíldi á sjer
og hve afar þýðingamikið mál þetta var;
aldrei hafði neitt þvílíkt mál komið fyrir á Is-
landi áður, og aldrei hafði nein slík hætta vof-
ið yfir landinu sem nú... Hann þurfti að finna
ráð til þess að vinna heiðna menn á sitt mál,
þrátt fyrir það þótt hann byði þeim að skírast.
Hann varð að láta þá vinna sigur um leið og
kristnin ynni sigur yfir þeim, svo að þeir
fyndu eigi til neins ósigurs og hvorugur flokk-
urinn gæti yfir öðrum hælst....en enginn vissi
hve hinn aldraði lögsögumaður hugsaði mik-
ið og alvarlega um þetta undir feldi sínum.15
„Faðir" íslenskrar menningar og kristnitökusagan
Þótt þessi bók heiti ekki íslendinga saga, er rétt að segja
hreinlega, að eg hef reynt að geta hér allra staðreynda úr
sögu þjóðarinnar, sem eg tel skipta verulega máli fyrir
hvern Islending að þekkja... Islendingar vita of mikið um
sögu sína í hlutfalli við það sem þeir skilja. Meiri mennt-
un er í því fólgin að kunna fá atriði með yfirsýn um sam-
hengi þeirra en að vera uppþembdur af ómeltum fróð-
leik... Eg vildi að hún væri ný Crymogæa, málsvörn
íslendinga út á við, á tímum óvenjulegs vanda og háska,
-greinargerð fyrir dýrmætasta menningararfi þeirra...
skoðun nútíðarmeina í ljósi örlaga þeirra frá upphafi, -
leiðarvísan um liðna reynslu fyrir þá, sem helst vilja
hugsa um samtíð og framtíð, hvað þjóðin á best, þarfn-
ast, skortir helst, -um hlutverk hennar, takmörk og tak-
markanir.211
Hann er örugglega vandfundinn, sá íslenski fræðimaður, sem
lagt hefur upp með jafnháleitt markmið í huga. Kannski er það
stærð og umfang markmiðsins sem gerir að verkum að sögu-
spekilegar forsendur Sigurðar eru afar mótsagnakenndar. í for-
spjallinu koma víða fram greinileg kennisöguviðhorf í bland við
forsjárhyggju. Þegar sagan er skoðuð finnst honum eðlilegast
að horft sé á það „sem enn er vænlegast til lærdóms eða eftir-
breytni"21 og einnig virðist hann sjá söguna sem einskonar
freudískt greiningartæki því hún „getur orðið þjóðum sama og
sálkönnun einstaklingum, losað þær við ýmis konar innanmein
með því að rekja fyrir rætur þeirra og upptök... Astundun
hennar er greiðasta og oft eina leiðin til að gera þá [mennina]
frjálsa, hæfa að lifa í samtíðinni og taka á vandamálum líðandi
stundar".22 Sigurður telur sagnaritun í anda þjóðernishyggju
f riti sínu, íslensk menning I (1942), kemur Sigurður Nordal tölu-
vert inn á kristnitökuna en hann nálgast viðfangsefnið með öðr-
um hætti en þeir Björn M. Ólsen og Bogi Th. Melsteð. í forspjalli
þess leitast hughyggjumaðurinn Sigurður við að gera ítarlega
grein fyrir söguskoðun sinni og efnistökum. Markmið hans
með skrifunum er ekki að segja altæka fslandssögu.19 Viðfangs-
efnið er aðeins afmarkaðra:
82