Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 93

Ungbarnadauði var í sögulegu hámarki á öðrum fjórðungi 39. aldar en lækkaði ört eftir það. Heimild: Hagskinna. Sögulegar hagtölur um ísland.
Tölulegar upplýsingar um ungbarnaeldi eru einstaka sinn-
um settar fram í skýrslum lækna; en aðallega stuðst við tölulega
greiningu Katrínar Thoroddsen, barnalæknis, á eldi ungbarna,
sem birtist í Læknablaðinu árið 1925. Tölur um eldisvenjur ung-
barna sem teknar eru saman úr ljósmæðraskýrslum frá árunum
1915-1920 og frá árinu 1930 eru líka notaðar til samanburðar.
Læknaskýrslur og meðferð ungbarna
Hversu áreiðanlegar heimildir um meðferð ungbarna eru árs-
skýrslur héraðslækna, grundvallarheimild greinarinnar? Lækn-
ar voru að vinna frumkvöðlastarf í læknishéruðum og skýrslu-
gerð ekki komin í fastar skorður. Meðferð ungbarna, sem sér-
stakur þáttur, birtist t.d. fyrst í útgefnum heilbrigðisskýrslum
árið 1902, þó vitanlega hafi einstaka læknir getið um ungbarna-
eldi og meðferð á ungbörnum í skýrslum sínum fyrir þann tíma.
Skýrar reglur um hvað tiltaka skuli í ársskýrslum gefur land-
læknir árið 1907. Þar er mælst til þess að læknar fjalli í sérstakri
grein um meðferð á ungbörnum og algengustu dauðamein
þeirra. Yfirvöld virðast því gera ráð fyrir því að samband sé á
milli meðferðar ungbarna og orsaka ungbarnadauða fyrst fjall-
að er um efnið í einum efnisflokki.
Samantektir héraðslækna um meðferð ungbarna eru þó
mjög misvel fallnar til greiningar því að orðalag er iðulega mjög
almennt. Læknar reyna gjarnan að lýsa ástandinu í öllu
umdæminu án þess að rökstyðja mál sitt með einstökum dæm-
um og geta þess aðeins að bætt meðferð ungbama sjáist í árlegri
lækkun ungbarnadauðans. Guðmundur Hannesson (1866-
1946), prófessor við Læknadeild Háskólans, bendir til dæmis á
að, ,,[þ]ó margir læknar geti árlega um meðferð ungbarna í
skýrslum sínum ... rökstyðja fæstir verulega umsögn sína. Yfir-
leitt segja þeir talsverða framför í þessum efnum."4
Læknaskýrslurnar em vandmeðfarnar heimildir og mat
lækna er einstaklingsbundið. Skýrslur tveggja lækna sem skrif-
uðu um Akureyrarhérað á fyrri helmingi og seinni helmingi árs-
ins 1907 em til vitnis um það. Skýrsla Guðmundar Hannesson-
ar greinir frá ástandinu í héraðinu á fyrri helmingi ársins. Guð-
mundur, sem síðar varð prófessor við læknadeild Háskólans,
var héraðslæknir Akureyrar frá 1896 til 1907.5 Að mati Guð-
mundar vora „börn ... almennt höfð á brjósti" en
honum leikur þó „gmnur á að pelabörnum fari fjölg-
andi síðustu árin ekki sízt á Akureyri...".6 Steingrím-
ur Matthíasson (1876-1948) tekur við læknisembætti í
Akureyrarhéraði af Guðmundi þetta ár og skrifar
einnig skýrslu til landlæknis. I skýrslu hans, sem er
bæði lengri og ítarlegri en skýrsla Guðmundar, er
dregin upp allt önnur mynd af meðferð ungbarna og
eldisháttum. Segir þar: „Því miður er það fremur
sjaldgæft hér að konur hafi börn sín á brjósti, enda
þótt læknir hafi oft brýnt það fyrir fólki og sömuleið-
is yfirsetukonurnar."7 Dæmið sýnir að miklum vand-
kvæðum getur verið bundið að lesa úr læknaskýrsl-
unum raunverulegt ástand uppeldismála.
Arið 1914 fer landlæknir fram á að héraðslæknar
semji útdrátt úr skýrslum ljósmæðra og færi inn í árs-
skýrslur sínar.8 Aðeins er að finna einn slíkan útdrátt
í ársskýrslu ársins 1915. Guðmundur T. Hallgrímsson
(1880-1942) héraðslæknir í Svarfdælahéraði árið 1915
gerir skýrslugerðina að umtalsefni: „Væntanlega
verða hjeraðslæknum fengin eyðublöð fyrir slíkar
skýrslur, ef landlæknir telur æskilegt að fá þær ár-
lega, því að ella er hætt við að bæði mjer og öðmm
kunni að sjást yfir eitthvað, sem vert væri að geta um,
en nefni annað, sem minna ríður á."9 Oljóst form
skýrslanna í upphafi var að mati Guðmundar ókost-
ur. Þó má vera að því fylgi einhverjir kostir. Lækn-
arnir gátu sjálfir mótað skýrslurnar og fjallað um það
sem þeim finnst mikilvægast að komi fram. Líklegt er
að þá komist annað að í skýrslunum en einungis það
sem yfirstjórn heilbrigðismála telur skylt að geta um.
Nauðsynlegt er að hafa hugfast að skýrslurnar
em ekki hlutlægar lýsingar, skrásetning á staðreynd-
um, heldur litast þær af viðhorfum lækna. Skýrsla
Sigurjóns Jónssonar (1872-1955), héraðslæknis Svarf-
dæla árið 1927, ber keim af þróunarhyggju. Hann lík-
ir ,,[g]ömlu ungbarnameðferðinni... við strangt próf,
sem þeir einir gátu staðizt, sem máttu heita ódrep-
andi. Nú er þetta „inntökupróf" orðið ljettara."10 Hér
er það ekki forsjónin sem sögð er ráða ferðinni held-
91