Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 96

mæðrum og börnum þeirra í Reykjavík ókeypis ráðleggingar og
læknishjálp. Árið 1929 voru sjúkravitjanir barnaverndarinnar
955 talsins, sem sýnir að fólk hefur talið eðlilegt að leita hjálpar,
en fela sig ekki alfarið örlögunum á vald.46 Ungbarnaverndin
var vinsæl og heimsóknum í heilsugæsluna fjölgaði ár frá ári,
árið 1930 komu 681 börn í eftirlit, árið 1931 voru þau 1143 og ári
síðar voru börnin 2174.47
Það starf sem ljósmæður og læknar inntu af hendi viðkom-
andi ungbörnum, t.d. fræðsla um hagkvæma eldishætti festist í
sessi á fyrstu áratugum 20. aldarinnar og foreldrar leita í ríkari
mæli en áður ráða um uppeldi hjá þeim. Á sama tíma festist
skráningarkerfi ljósmæðra á eldisvenjum í sessi og þess sér
merki að æ fleiri ljósmæður senda skýrslur um eldishætti til hér-
aðslækna á öðrum áratug aldarinnar.48
Hvaða barn er brjóstabarn?
Við könnun á eldisháttum og tengslum barneldis og ungbarna-
dauða er mikilvægt að hafa hugfast að ekki er alltaf ljóst hvað
átt er við þegar talað er um brjóstabarn. Er t.d. bæði það barn
sem nýtur móðurmjólkurinnar um langt skeið sem og það barn
sem aðeins fær móðurmjólk fyrstu dægrin brjóstabarn?
Elsta áreiðanlega heimildin um brjósteldisleysi íslenskra
kvenna er í Ferðabók Eggerts og Bjarnaó9 Það er til vitnis um túlk-
unarvandann að þrátt fyrir að það komi skýrt fram að börn séu
almennt ekki höfð á brjósti þá er því þannig háttað að börn fá
brjóst í einn til þrjá daga.50 Mikilvægt er að átta sig á hvaða
skilningur er lagður í orðin „að leggja á brjóst". Hugsanlegt er
að börnin fái móðurmjólk um stundarsakir en ekki endilega
fram eftir fyrsta árinu, eins og ákjósanlegt hefði verið. Eftirfar-
andi athugasemdir Guðmundar Hannessonar um eldisvenjur
eru ekki eins ósamhljóða og litið gæti út við fyrstu sýn. Skýran
greinarmun verður að gera á brjósteldi sængurkvenna og
brjósteldi um lengra tímabil. Guðmundur segir að brjóstagjöf
hafi verið regla meðal sængurkvenna í Reykjavík á öðrum ára-
tug aldarinnar. Þessi orð stangast ekki á við það sem fram kem-
ur í skýrslum Guðmundar árið 1907 og 1910 þess efnis að
brjósteldi sé sjaldgæft.”
í skýrslum ljósmæðra eru upplýsingar um það hvort börn
voru lögð á brjóst. Ljósmæður gátu þó ekki fylgst með því
hversu lengi mæður gáfu brjóst og heimildir benda til þess að
brjóstagjöf hafi almennt ekki varað lengi. Einstaka sinnum geta
læknar þess í ársskýrslum sínum hvernig brjóstagjöf er háttað
og vitna þá í talningu ljósmæðra. Elstu tölulegu upplýsingar um
fæði ungbarna á landsvísu byggjast á skýrslum ljósmæðra frá
1915-1920. Guðmundur Hannesson, sem tók skýrslurnar saman,
bendir á að þó að þær gefi
vanmetinn og ljóst að læknirinn gerir sér grein fyrir
mikilvægi ljósmæðrastarfsins. Orðalag læknisins er
athyglisvert, hann segir skýrum orðum að líf barns-
ins sé í húfi sé það ekki lagt á brjóst.
I ársskýrslum kemur fram að læknar sýna hinu
„nýskilgreinda" starfssviði ljósmæðra sem laut að
uppfræðslu mæðra áhuga. Jón Jónsson, síðar héraðs-
læknir í Blönduósslæknishéraði, gerir iðulega að um-
talsefni starfssvið Ijósmæðra. Jón setur fram skoðanir
sínar á starfssviði þeirra og segir: „Eins og tilhagar
hér á landi verður það að vera hlutverk yfirsetukon-
unnar jafnframt ljósmóðurstarfinu, að leiðbeina
mæðrunum í meðferð ungbarna ..,".39 Jón er óþreyt-
andi við að ítreka mikilvægi Ijósmóðurstarfsins. í
skýrslu til landlæknis árið 1910 segir hann í kaflanum
um meðferð ungbarna í Blönduósshéraði þar sem
hann var þá kominn til starfa:
Jeg vil enn þá einu sinni leyfa mjer að minna
á þörfina á því að yfirsetukonurnar fái tilsögn
og æfingu í meðferð ungbarna. Kensla í þessu
ætti auðvitað að fara fram um leið og þær lesa
yfirsetufræðina.... Móðirin lærir best meðferð
á barni sínu með því móti að henni sé sýnt það
í verkinu og það getur enginn gjört eins vel og
yfirsetukonan ef hún kann það. Allur bóka-
lærdómur fer út í veður og vind þegar barnið
hljóðar og óskapast og sé þá enginn við hend-
ina með kunnáttu og reynslu er hvert ráð með
þökkum þegið frá gömlum mæðrum hversu
óhyggilegt sem það er og öfugt við allar nú-
tímans reglur og kröfur um hreinlæti og holl-
ustu. Það gæti því vel átt sér stað að læknirinn
ræki sig á rúsínu við naflann og dúsu í rúms-
horninu, þó komið sé fram á 20. öldina.40
Það lítur út fyrir að Jón vilji að ljósmæður grípi inn í
og reyni að koma í veg fyrir að hið hefðbundna hátta-
lag við meðferð ungbarna, sem mæður miðluðu
dætrum sínum, viðhéldist.
Það hefur sjálfsagt verið staðbundið hversu ötul-
lega ljósmæður unnu að fræðslu þó að ljóst sé að heil-
brigðisyfirvöld lögðu áherslu á að efla þetta starfs-
svið ljósmæðra um þessar mundir. Guðmundur
Hannesson telur ljósmæður eiga drjúgan þátt í lækk-
un ungbarnadauðans með því að hvetja mæður til
þess að leggja börn á brjóst. Að mati Guðmundar er
ákjósanlegast að ljósmæður sinni börnum á heimili
sængurkonunnar um hríð eftir barnsburð. 41 Það er
því af sem áður var þegar það tíðkaðist að yfirsetu-
konurnar tækju kornabarnið frá móðurinni eftir
barnsburð og sinntu því heima við, þannig að móðir
og barn voru aðskilin.42
Bæði Jón Jónsson og Guðmundur Hannesson
benda á að mikilvægt sé að ljósmæður sinni mæðrum
inni á heimilum þeirra fyrstu dagana eftir fæðingu
barns. Á 19. öld eru vísbendingar um að sjaldan hafi
verið leitað til læknis vegna veikra barna.43 Þessa hef-
ur gætt fram yfir aldamót. Héraðslæknirinn á Eyrar-
bakka lætur þess getið árið 1907 að læknis sé sjaldn-
ast vitjað til veikra barna. Sigurjón Jónsson nefnir
þetta einnig það sama ár.44
Á fyrstu starfsárum héraðslækna kvarta þeir
gjarnan undan því að fólk leiti ekki til þeirra ef börn
voru veik.45 Þetta breyttist þó er leið á 20. öldina.
Barnavernd Líknar, sem komið var á fót árið 1927, gaf
nokkra leiðbeiningu um það, hve mörg börn eru lögð á
brjóst, en bæði vantar þær skýrslur að mestu eða öllu úr
flestum hjeruðum og hæpið hvort börn hafa verið í raun
og veru alin á brjósti, þó svo sje talið, því sjaldnast er um
það getið, hve lengi þeim var gefið brjóst.52
Óvissan um lengd brjóstagjafar var viðvarandi allan þann tíma
sem skoðaður var, t.d. er þetta nefnt í heilbrigðisskýrslum ársins
1921 til 1925 þar sem bent er á að sennilega séu börn talin
brjóstabörn þó brjóstagjöfin vari stutt.53 Guðmundar lætur það
álit i ljós árið 1926 að flestar ljósmæður telji öll þau böm brjósta-
börn sem lögð eru á brjóst.54 Til undantekninga heyrir að lækn-
ar geti um lengd brjóstagjafar í ársskýrslum sínum. Ólafur Ó.
Lárusson (1884-1952) héraðslæknir í Vestmannaeyjum getur
þess árið 1929 að flest böm séu sex til tíu mánuði á brjósti og fá
börn skemur en þrjá mánuði.55 Svipaða sögu er að segja úr
Skipaskagalæknishéraði þar sem öll börn vom samkvæmt
94