Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 98

brjóst og ali þau á móðurmjólk þar til þau eru „kom-
in hátt á annað misseri". Hinar efnameiri freistast aft-
ur á móti til að hafa börnin skemur á brjósti, enda
ekki eins bundnar við heimilið og geta falið öðrum að
sjá um pelagjafir ungbarnsins.64 Þessi vitnisburður
kemur heim og saman við orð Sigurlaugar Gunnars-
dóttur frá Asi, sem fjallaði um barnaeldi í Kvennablað-
inu árið 1899. Hún bendir m.a. á að mæður við sjáv-
arsíðuna hafi börn á brjósti:
Ekki munu börnin hjá tómthúskonunum við
sjóinn vera neitt auðveldari á að taka brjóst,
en sveitabörn hér, en af því þær eru kýrlausar,
svo ekkert er um annað að gera en móður-
mjólkina, þreyta þær við börnin og hafa sigur.
Það verður að bjóða barni brjóstið sem allra
fyrst, jafnvel áður en mjólkin kemur í það, en
hún kemur oft ekki fyrr en á þriðja dægri eft-
ir fæðinguna. Þessi fyrstu dægur má ekki gefa
barninu pela, því þá venst það á að sjúga hina
útlendu „túttu", sem er mjög ólík brjóstinu;
getur þá svo farið að það felli sig aldrei við
það.65
Þetta mynstur ungbarnaeldis virðist hafa tíðkast
víða, fátækustu mæðurnar höfðu börn á brjósti en
þær efnameiri gátu gefið kúamjólk. Gísli Pétursson
héraðslæknir í Húsavíkurhéraði virðist sammála Sig-
urlaugu um útbreiðslu brjósteldis. Gísli telur vel
stæðar konur síður hafa börn á brjósti en fátækar.
Aptur eru undarlega margar mæður, sem ekki
tekst að fá barnið til að taka brjóstið, þrátt fyr-
ir tilraunir, en tíðast, að mjólk hafi ekki komið
í brjóstin ... Þetta virðist mjer tíðara í kaup-
staðnum heldur en í sveitunum, en sjerstak-
lega virðist það auðsætt hve það er miklu al-
gengara hjá velmegandi mönnum heldur en
hjá fátæklingum.66
Þó fátækar mæður væru líklegri til að hafa börnin á
brjósti var aðbúnaður þeirra víðast lakari. Steingrím-
ur Matthíasson telur ástandið á Oddeyri slæmt, „þar
sem fátækt og óþrifnaður er með mesta móti er líka
meðferð barnanna meira ábótavant en nokkurstaðar
annarsstaðar í héraöinu".67 Sömu sögu hefur Ingólfur
Gíslason, héraðslæknir í Vopnafjarðarhéraði, að
segja. I skýrslu frá árinu 1912 lætur hann í ljósi
áhyggjur af börnunum í kauptúninu, þar sem „fá-
tæktin [virðist] vaxa ár frá ári sökum þess að fiskiafli
og atvinna er mjög lítil".68 Það virðist vera greinilegt
orsakasamband á milli fátæktar og dánartíðni ung-
barna. Léleg húsakynni, óþrifnaður og matarskortur
ógnaði lífi ungbarna. Það hefir þó sennilega átt þátt í
að minnka ungbarnadauða að önnur fæða ungbarna
batnaði eftir því sem leið á tímabilið; t.d. var börnum
í auknum mæli gefið lýsi og kartöflur sem fara vel í
maga ungbarna.69
Móðurmjólk eða kúamjólk
í upphafi aldarinnar álitu flestir kúamjólk ekki síðri
og jafnvel betri kost en brjóstamjólk. Brjóstamjólkin
var aðallega gefin þar sem kúmjólk skorti. Það má
víða lesa í ársskýrslum héraðslækna. Halldór Stein-
Handa pelabörnum er mjólkin opt oflítið blönduð, og
óhætt að segja, að optar en hitt er hreinlæti með pelann
ekki svo mikið sem þyrfti að vera. Þannig er það vana-
legast að blandað er á fullt pelaglasið í einu, þótt það taki
miklu meira en barnið drekkur í einu, og síðan eru
leyfarnar látnar vera í pelanum, og hann opt við il, þang-
að til barnið drekkur næsta sinn...76
Breyting verður til batnaðar á öðrum og þriðja áratugi aldarinn-
ar. Læknum ber saman um í ársskýrslum að meðferð á kúamjólk
verði æ öruggari og hætt er að gefa dúsu nema í undantekning-
artilfellum. Halldór Steinsen í Olafsvíkurhéraði, segir t.a.m. árin
1907 og 1910 að þar sé: „[mjjólk fyrir ungbörn ...víðast soðin, en
Að sögtt Sigurlaugar GunnarsdóUur í Ási voru „kýrlausar" tnæður líklegri til að ala börn
á brjósti en konur til sveita þar sem mjólk skorti ekki.
sen (1873-1961) læknir í Ólafsvíkurlæknishéraði taldi t.d.
brjóstagjöf almenna árið 1915, „enda er mjólkurekla mikil í sjó-
þorpum."70 í Hofsóslæknishéraði ólu mæður einnig börn sín á
brjósti árið 1901, „enda eigi um annað að gera, því mjög er hér
mjólkurvant."71 Jónas Jónassen bendir á þetta í grein frá 1899 og
segir þar að mæður álíti margar kúamjólk betri kost en móður-
mjólk72 og Steingrímur Matthíasson gerir slíkt hið sama. Hann
telur skýringuna á þessu vera að íslenskir læknar hafi ekki ver-
ið nógu duglegir að fræða mæður um gildi brjósteldis að und-
anteknum „dr. Jónassen, sem hefur skrifað góða bók, »Barn-
fóstruna«, sem er oflítið þekt af alþýðu."73
Það lítur því út fyrir að móðurmjólkin sé ekki tekin fram yfir
kúamjólk fyrir ungbörn. Ekki er sjálfgefið að meginskýring á
aukinni tíðni brjósteldis sé vissan um kosti móðurmjólkur. Allt
eins mikilvæg ástæða gæti verið mjólkurleysi t.d. í kauptúnum
og við sjávarsíðuna, en þangað flykktist fólk til búsetu á fyrstu
áratugum aldarinnar. Þrátt fyrir að æ fleiri mæður legðu börn
sín á brjóst á tímabilinu voru pelagjafir greinilega tíðar.
Lækkandi ungbarnadauða má einnig rekja til bættrar með-
ferðar barnafæðunnar. Mæður fara t.a.m. að þynna mjólkina74
og þrifnaðar eykst. Á fyrsta áratug aldarinnar minnast læknar á
ógætilega meðferð og óþrifnað með matvæli ungbarna.75 Sinnu-
leysi með pelablönduna er áberandi að mati Sigurjóns Jónsson-
ar, héraðslæknis í Höfðahverfi árið 1907, sem segir:
96