Sagnir - 01.06.2005, Side 45

Sjálfstæðisbaráttu íslendinga lauk endanlega á Þingvöllum 17. júní 1944.
bæjakeppni í reiptogi milli Keflvíkinga og Reykvíkinga, vöktu mikla
ánægju áhorfenda.11
UMFÍ EFLIR 17. JÚNÍ Á LANDSBYGGÐINNI
Ungmennafélagshreyfingin vann markvisst að eflingu 17. júní á
landsbyggðinni. Talsvert var um að einstök félög héldu upp á daginn
með íþróttakeppni og ræðuhöldum og í heildina má fullyrða að 17. júní
var ungmennafélögum mjög hjartfólginn dagur. Á þingi UMFÍ 1936
var samþykkt einróma tillaga þess efnis að ungmennafélagar skuli gera
17. júní ár hvert að sérstökum baráttudegi fyrir stefnumálum sínum.1"
UMFÍ fylgdi þessu eftir með útgáfú ritsins 17. júní árið eftir. Ritið var
þjóðrækið áróðursrit fyrir ungmennafélögin og þar var mælt með
lýðveldisstofhun og sambandsslitum við Dani sem fyrst. Ritinu var
dreifl um allt land og þar með höfðu ungmennafélögin tekið eindregna
afstöðu til þess að losna við danskan kóng þótt hann væri hvergi
nefndur á nafn.1"'
Aprílhefti Skinfaxa 1944 var að mestu helgað væntanlegri
lýðveldisstofnun. Þar var þjóðin hvött af stjóm UMFÍ til góðrar
þátttöku í atkvæðagreiðslu um sambandsslitin og að taka öflugan þátt í
hátíðahöldum 17. júní. Þar birtust hugvekjur um sjálfstæðismálið frá
formönnum allra héraðssambanda innan sambandsins, fjórtán að tölu.Uv
Skorti þar ekki hástemmd ummæli og brýningar til ungmennafélaga að
duga vel. Formaður UMFÍ, Eiríkur J. Eiríksson, sagði meðal annars að
17. júní 1944 væri dagur æskunnar, hins unga íslands framtíðarinnar.
Ungmennafélagar hefðu alltaf haft mætur á þeim degi. Hann gladdist
yfir „að langflestir fulltrúar á síðasta sambandsþingi UMFÍ vildu að 17.
júní yrði þjóðhátíðardagur okkar.“'v
Þetta hefti Skinfaxa, helgað hinu væntanlega lýðveldi, var því eins
konar lokaáfangi baráttu ungmennafélaganna fyrir endanlegu sjálfstæði
þjóðarinnar og viðurkenningu fæðingardags Jóns Sigurðssonar sem þau
höfðu beitt sér fyrir í aldarþriðjung. Ungmennafélögum hafði nú
fjölgað mjög frá árinu 1911 þegar þau stóðu fyrir hátíðahöldum á
aldarafmæli Jóns Sigurðssonar. Árið 1944 voru ungmennafélög á
íslandi um 220 talsins og höfðu aldrei verið fleiri. Nákvæmar heimildir
skortir, því ekki voru öll ungmennafélög innan vébanda UMFÍ, en
líklegt má telja að ungmennafélagar á íslandi hafi þá verið um 12.500
talsins.1,í Þá var mannfjöldi á íslandi 127.791 svo ungmennafélagar
voru um 10% þjóðarinnar.1™
LÝÐVELDISSTOFNUN 17. JÚNÍ 1944
Þegar líða tók að endalokum sambandslagasamningsins við Dani
árið 1943 fóru margir íslendingar að hugsa sér til hreyfmgs. Þeir
róttækari vildu tafarlausan skilnað við Danmörku en þeir hægfara vildu
bíða styrjaldarloka og semja þá við Dani um sambandsslitin. Alþingi
kaus vorið 1942 fimm alþingismenn í sérstaka stjómarskrámefnd til að
ganga frá lýðveldisstofnun. Síðar bættust í nefndina þrír menn og þá
áttu allir flokkar á Alþingi tvo menn hver í þessari átta manna nefnd.1™1
í nefndinni var meðal annarra Jónas Jónsson, fyrrverandi formaður
UMFÍ, og fúllvíst er að hann studdi það mjög að 17. júní yrði valinn
sem stofndagur lýðveldisins. Nefndarmenn þriggja flokka vildu stofna
lýðveldi þegar í stað en Alþýðuflokksmenn vildu bíða sfytjaldarloka og
ræða þá við Dani. Þeir tilheyrðu miklum minnihluta þjóðarinnar og á
þá var ekki hlustað. Nefndin lauk störfúm vorið 1943 og lagði
meirihluti hennar til að lýðveldi yrði stofnað 17. júní 1944.
Þjóðaratkvæðagreiðsla fór fram 20.-23. maí 1944 um niðurfellingu
sambandslaganna og stofnun lýðveldis. Hvort tveggja var samþykkt
með yfírgnæfandi meirihluta atkvæða.,íx
Stofnun lýðveldis var kærkomin þjóðinni eftir að hafa lotið erlendu
valdi um aldir. Skipuð var sérstök þjóðhátíðamefnd til að sjá um
þjóðhátíð af þessu tilefni. Nefndin hafði í mörg hom að líta en
höfúðverkefni hennar var að undirbúa sjálfa lýðveldishátíðina sem vera
skyldi 17. júní.k Það að lýðveldið skyldi stofnað á Þingvöllum þótti svo
sjálfsagt að það var ekki einu sinni bókað í gjörðabókum nefiidarinnar.
Hér verður ekki dvalið við þann margháttaða undirbúning sem átti sér
stað en látið nægja að geta þess að lýðveldið var stofnað við hátíðlega
athöfn á Þingvöllum 17. júní 1944. Þar var samankominn mikill
mannfjöldi sem fagnaði ákaflega þessum merkilega áfanga í
þjóðarsögunni þótt veðrið væri engan veginn skemmtilegt, rigning og
rok.“
Af þeim sökum féllu niður íþróttasýningar sem ráðgerðar vom og
fresta varð úrslitum Íslandsglímunnar sem átti að fara fram á
Þingvöllum. Þessi þátttaka íþróttamanna sýnir hve sjálfsagðar íþróttir
þóttu á hátíðinni og má jafnvel líta á hana sem einskonar umbun til
ungmennafélags- og íþróttahreyfinganna fyrir dugnað þeirra við að
halda 17. júní hátíðlegan undanfama áratugi. íþróttasamband íslands,
Iþróttakennarafélag íslands og Ungmennafélag íslands stóðu saman að
þessum íþróttaviðburðum sem fóm síðan fram í Reykjavík næstu
daga.'“
17. júní hefúr alltaf verið talinn þjóðhátíðardagur íslendinga frá því
Sagnir2005 43