Sagnir - 01.06.2005, Síða 56

Forlög þfn hafa verið mér mikið umhugsunarefni!
einstaklinga innan hverrar kynslóðar af þeim hömlum sem takmarkað
landrými skapaði. Þegar fjölmennir árgangar komust til fullorðinsára, í
landi þar sem hámarksfjöldi býla var takmarkaður, skerti stærð
árganganna því enn frekar möguleika einstaklinga innan hans til að
stofna til heimilis."" Oddasóknarhópurinn tilheyrði einmitt íjölmennum
árgöngum á landsvísu og þar að auki fóru fullorðinsár hópsins saman
við tímabil þar sem íslenskur landbúnaður telst hafa verið i kreppu.'"'
Næöu þessir einstakíingar að komast í
bændastétt og yrðu færir um að stofna
til fjölskyldu eða yrðu þeir að lúta
höftum vistarbands og húsaga ævina á
enda?
Hvað örlög bama bæði bænda og hjúa varðar er félagslegur
hreyfanleiki grundvallaratriði. Næðu þessir einstaklingar að komast í
bændastétt og yrðu færir um að stofna til fjölskyldu eða yrðu þeir að
lúta höftum vistarbands og húsaga ævina á enda?
Þegar Oddasóknarhópurinn er leitaður uppi í hveiju manntali fyrir
sig sjáum við að meirihlutinn tilheyrir stétt vinnuhjúa fyrri hluta
fúllorðinsára sinna, eða 85,2% lifandi einstaklinga árið 1860. Tíu árum
seinna, þegar hópurinn er á fímmtugsaldri, er rétt rúmlega helmingur
hans enn í vist og árið 1880 er þetta hlutfall komið niður í 30,6%. Árið
1890 teljast svo aðeins 18,9% eftirlifenda vera hjú. Á sama hátt fer sá
hluti hópsins sem tilheyrir bændastétt sífellt stækkandi eftir því sem
sígur á seinni hluta nítjándu aldarinnar. Vinnumennska er þannig, líkt
og meðal flestra Islendinga á 19. öld,*™' ákveðið skeið i lifi
Oddasóknareinstaklinganna sem flestir ganga í gegnum.
Sé skipting hópsins i húsbændur og hjú skoðuð með tilliti til kyns
kemur aftur á móti athyglisvert mynstur í ljós. I manntalinu árið 1860,
þegar einstaklingar innan hópsins eru á aldrinum 20-30 ára, tilheyra
hlutfallslega fleiri karlar en konur hjúastétt á meðan hlutfallslega fleiri
konur hafa þá þegar hafið búskap. Árið 1870 eru kynjahlutföll meðal
vinnufólks aftur á móti orðin mjög jöfn á meðan karlmenn eru orðnir
hlutfallslega fleiri í bændastétt heldur en konumar. Þetta mynstur
dregur fram ólíkar forsendur kynjanna til að stofha til heimilis. Á
meðan kaup vinnukvenna einskorðaðist oft á tíðum við fæði og klæði
hefúr leið þeirra inn í bændastétt fyrst og fremst grundvallast á því
hvort þær þættu efnilegar í hlutverk eiginkonu og verðandi móður. Því
áttu yngri konur betri möguleika á því að hefja búskap en ungir menn
sem þurftu fyrst að safna ákveðnum höfuðstól. Tölfræði um
giftingartíðni á landsvísu staðfestir að þetta hegðunarmynstur gilti
almennt um jafnaldra Oddasóknarhópsins/’"
Viðteknar hugmyndir um félagslegan hreyfanleika em þær að hann
hafi á heildina litið verið niður á við." Oddasóknarhópurinn staðfestir
þetta hvað bændasyni og -dætur varðar en hið gagnstæða virðist vera
uppi á teningnum þegar kemur að bömum vinnuhjúa. Þegar hópnum er
skipt eftir fæðingarstétt ná rúmlega 43% bama hjúa að vinna sig upp í
bændastétt á meðan að af einstaklingum fæddum inn í bændastétt ná
52% að halda sér í bændastétt á fúllorðinsárum sínum. Munurinn á
þessum tveim hópum er töluverður en þó er athyglisvert að hann skuli
ekki vera enn meiri þar sem hjú höfðu að öllu jöfnu ekki nægar tekjur
til þess að framfleyta afkvæmum sínum,“ hvað þá til að veita þeim
aðstoð við að koma undir sig fótunum. Böm hjúa hafa því tæpast átt
bakhjarl í foreldrum sínum og hljóta að hafa þurft að koma sér áffam
algerlega á eigin verðleikum meðan böm bænda hafa væntanlega getað
reitt sig á einhvem stuðning frá fjölskyldu sinni. Fæðingarstétt virðist
hinsvegar samkvæmt þessum tölum ekki vera afgerandi hvað
félagslegan hreyfanleika varðar innan Oddasóknarhópsins.
Vinnuhjúum í Oddasókn, stétt sem hefúr verið verið álitin félagslega
ófrjó,™1 tókst ekki aðeins hafa tekist að eignast böm heldur virðast synir
þeirra og dætur í ofanálág hafa verið ansi efnilegt fólk.,"‘"
Því miður em böm hjúa lítt rannsakaður hópur og tölfræðilegar
upplýsingar um atvinnuskiptingu þjóðarinnar eftir aldri liggja ekki á
lausu. Því er ekki án frekari rannsókna hægt að svara því hvort
velgengni hjúabamanna í Oddasókn sé ánægjulegt frávik eða hvort
annað eins hafi ef til vill ekki verið svo óalgengt. Tímabilið 1860 til
1890, fullorðinsár Oddasóknarbamanna, er eins og vikið hefúr verið að,
mun harðara tímabil en uppvaxtarár þeirra. Að hversu miklu leyti
erfiðleikar í æsku hafa hert böm hjúanna og kennt þeim að takast á við
mótlæti er með engu móti hægt að segja til um. Freistandi er þó að
ímynda sér að ef til vill hafi sá hluti Oddasóknarhópsins sem var alinn
upp við fátækt og strit verið betur andlega undirbúinn fyrir kreppuárin
en þau böm sem fæddust með ef ekki silfúrskeið, þá að minnsta kosti
silfúrspón í munninum.
Þegar lífshlaup Oddasóknarhópsins er skoðað með tilliti til
innbyrðis skyldleika er það fyrsta sem stingur í augun hversu fámennir
þeir systkinahópar em sem teljast fæddir í hjúastétt. Enginn þeirra nær
að telja fjögur uppkomin systkini á meðan að með sömu
leitarskilyrðum finnast sex systkinahópar fæddir í bændastétt. Þessi
munur er fyrst og fremst tilkominn vegna lítilla möguleika hjúa á að
giftast og stofna til fjölskyldu, ellegar fyndust væntanlega blandaðir
systkinahópar þar sem eldri hlutinn væri fæddur í stétt hjúa en sá yngri
í bændastétt. Ef til vill má því líka hugsa sér að skýra megi velgengni
hjúabamanna á fúllorðinsárum með því að þau hafi notið þess að
tilheyra fámennari systkinahópum og þar með hlotið óskertari athygli
foreldra sinna.
Áberandi fylgni er innan hinna sex uppkomnu systkinahópa sem
fædd em í bændastétt hvað félagslegan hreyfanleika varðar. Einn
hópurinn, sem telur fjögur systkini, samanstendur allur af
einstaklingum sem færast niður á við í þjóðfélagsstiganum og komast
aldrei í bændastétt. Hinir hópamir samanstanda að langmestu leyti af
einstaklingum sem komast í stétt bænda. Samtals telja þeir eimmgis
§óra einstaklinga sem ekki ná að stofna til bús og þá aðeins einn í
hveijum systkinahóp. Með tilliti til þess að í heildina ná aðeins 57%
bændabama innan hópsins þessum árangri hlýtur þetta að teljast frábær
árangur. Er því óhætt að álykta að félagslegur hreyfanleiki hafi ekki
einungis ráðist af ytri aðstæðum heldur einnig af mótun í bemsku og
áhrifúm og aðstoð frá nánustu fjölskyldu.
LÍFSINS BLÓM
Bameignir töldust, eða áttu að minnsta kosti að teljast til,
forréttinda gifts fólks. Hjónabandið taldist svo aftur til forréttinda
bændastéttarinnar og féll viðhald fólksfjöldans því hlutfallslega litlum
hópi kvenna á hendur. Frjósemistíðni""‘v fólks sem taldist til
bændastéttar er því mjög há á meðan ftjósemi fólks sem komst seint
eða aldrei í bændastétt var mun lægri. Hegðun Oddasóknarhópsins
fellur að mestu leyti að þessu mynstri. Þó er athyglisvert að á meðan
konur sem fæðast í bændastétt og ná að stofiia til bús á sínum
fúllorðinsámm eignast svo að segja engin lausaleiksböm, þá skiptast
böm þeirra kvenna sem fæddar em í hjúastétt en ná að vinna sig upp í
bændastétt svo til jafnt í lausaleiksböm og ektaböm. Hvað varðar konur
sem ná ekki að vinna sig upp í bændastétt er hinsvegar allt annað upp
á teningnum. Þar em það dætur bænda sem eignast böm, og þá aðallega
í lausaleik, á meðan þær konur sem em fæddar hjúum og eyða ævinni
í vinnumennsku eignast engin böm.
Þó er athyglisvert að á meðan konur
sem fæðast í bændastétt og ná að
stofna til bús á sínum fullorðinsárum
eignast svo að segja engin
lausaleiksbörn, þá skiptast börn þeirra
kvenna sem fæddar eru í hjúastétt en
ná að vinna sig upp í bændastétt svo
til jafnt í lausaleiksbörn og ektabörn.
Bameignir karla em að sjálfsögðu vandrannsakaðri en bameignir
kvenna enda erfiðara að henda reiður á því hvar þá hefúr borið niður.
Athugun á þeim hópi karlmanna sem kemst í bændastétt staðfestir þó
það munstur sem við höfúm þegar séð hjá konunum, eftir því sem menn
hefja búskap fyrr, því fleiri böm eignast þeir. Þegar litið er til þess hluta
sem eyðir ævinni í vinnumennsku sjáum við hins vegar að þar af
eignast karlmenn fæddir í bændastétt að meðaltali helmingi færri böm
54 Sagnir 2005