Nýtt Helgafell - 01.12.1958, Blaðsíða 57

AÐ VELJA SÉR FÉLAGA
143
Rochelles, F. O. Mathiessens, Cesare Paveses
og annarra, sem ekki voru eins þekktir. Hví-
lík ógnarfylking af vofuni þeir virðast vera,
þegar þeir eru allir nefndir í sömu andránni.
Ofsóknir, útlegð, einangrun, fátækt, sjúkleiki,
geðbilun— allt hefur þetta verið nefnt hverju
sinni sem skýring á því, hvers vegna maður,
sem búinn er óvenjulegum hæfileikum, hefur
kosið sér svo voveifleg endalok. En síðustu
skrif þessarra manna, það sem þeir skildu
eftir sig ritað skömmu fyrir dauðann, eða
trúðu vinum sínum fyrir, er ávallt játning
angistar og örvæntingar, yfirlýsing um til-
gangsleysi lífsins.
Það er engan veginn auðvelt að skýra þessi
sjálfsmorð, þannig að við verði unað. Það
væri augljós blekking að reyna að lýsa
ábyrgðinni á þeim á hendur einhverjum sér-
stökum stjórnarvöldum, því við vitum að
þau áttu sér stað í löndum, sem njóta ólíkra
stjórnarhátta: í Sovétríkjunum, Ameríku og
Vestur-Evrópu. Enn síður getum við kennt
um einhverri svartsýniskenningu; Maya-
kovsky var skáld hinnar sigursælu byltingar,
og hinir, allt frá Zweig til Paveses, stóðu
djúpum rótum í húmanískum og trúarleg-
um jarðvegi þess þjóðfélags, sem þeir uxu
upp úr. Maður gæti meira að segja snúið
þeirri skýringu alveg við og sagt, að það hafi
einmitt verið sökum þess að þeir hafi ekki
verið nógu svartsýnir, vegna þess að þeir
hafi vísað angistinni á brott úr kenningum
sínum og list sinni, að þeir hafi látið knosast
af þunga hennar á svo hörmulegan hátt. Þær
andlegu hömlur, sem maðurinn leggur á sig,
er banvænni en einlægnin.
Hnignun þess tímabils, sem við lifum á,
var þó hafin áður en þessir sorglegu atburðir
áttu sér stað. Hún hefur ekki aðeins gleypt
fjölda menntaðra og óvenju viðkvæmra ein-
staklinga: hún hefur gert innrás inn í heilar
stéttir og víðtæk svið þjóðfélagsins; ekki
einu sinni þyrmt fólkinu. Nietzsche varð
fyrstur til þess að skilgreina þessa hnignun
°g nefndi hana níhilisma, eins og ég hef áður
sagt, og um leið gaf hann þessu orði nýja
merkingu, sem haldizt hefur síðan og er
önnur en sú merking, sem það hefur í hinni
frægu skáldsögu Turgenevs. Síðan hafa
styrjaldir og byltingar, sem látlaust hafa rek-
ið hver aðra, staðfest spádóma Nietzsches,
og þannig fært öllum heimi sönnur á því, sem
á hans dögum lá kannske ekki eins í augum
uppi.
Níhilisminn, eins og Nietzsche hugsaði
hann, er samsömun hins góða, réttláta og sanna
við eigin hagsmuni. Níhilisminn er sannfær-
ing um, að skoðanir og hugmyndir séu, þegar
allt kemur til alls, ekkert annað en yfirborðs-
leg skreyting með ekkert raunverulegt að
baki sér, og að þar af leiðandi sé það aðeins
eitt, scm nokkru máli skipti, nokkurs virði sé:
hagsælt lífsgengi. Það er níhilismi að fórna sér
fyrir málstað, sem maður trúir ekki á, en læzt
þó trúa á. Það er níhilismi að lofa hugrekki og
hetjuhug án þess að lofa þann málstað, sem
slíkt þjónar, og leggja þannig píslarvottinn
að jöfnu við launmorðingjann. Og svo mætti
lengi telja.
En hvernig er þannig komið fyrir okkur
sem komið er? Heimsstyrjöldin fyrri er
venjulega talin orsök og upphaf þessa óláns.
En hefði sú styrjöld nokkru sinni brotizt út,
ef hinn menntaði heimur hefði ekki þegar
verið í uppnámi og hættuástandi? Styrjöldin
sýndi aðeins fram á það, hversu fallvölt og
brotgjörn sú goðkenning framfaranna var,
sem menning kapítalismans byggðist á. Jafn-
vel í þeim löndum, sem sigurs nutu, urðu
rótgrónar og æruverðugar þjóðfélagsstofnanir
að þola slíkar raunir, að þær tóku að riða til
falls eins og fúatildur. Og þaðan hóf vantrúin
og spillingin að breiða úr sér og náði æ dýpra
og dýpra, unz hún tók að éta í sundur megin-
stoðir þjóðfélagsins. Gripið var til hefðbund-
inna lögmála siða og trúar og þeim stofnað
í alvarlega hættu með því að beita þeim of
hvatskeytlega til að stöðva hrun fjáðra eigin-
hagsmuna, sem töldu sér ógnað.
Iíin einvaldskennda endurreisn, sem fylgdi
í kjölfar styrjaldarinnar — fyrst á Ítalíu og
í Balkanlöndunum, síðar í Þýzkalandi og
víðar — var verri lækning en sjúkdómurinn
sjálfur. Hvernig gátu þeir, sem íhaldssamir