Alþýðuhelgin - 05.02.1949, Blaðsíða 4

3G ALÞÝÐUHELGIN
Rétt þótti, i tilefni af hinni skörulega ritgerð Guruilaugs Kristmundssonar.
fyrrum sandgræðslustjóra, sem birt er liér að framan, að rekja í stuttu máli
sögu Strandar í Selvogi og Strandarkirkju. Er í eftirfarandi frósögn cinkum
stuðst við langa og stórfróðlega ritgerð í I. bindi ,,Blöndu“, er dr. Jón þjóð-
skjalavörður Þorkelsson hefur samið. Aðrar heimildir eru cinkum Fornbréfa-
safn, Alþingisbækur og Annálar.
Strandarkirkja stendur nú ein og hnínin á sandinum. Er þess að vænta,
að mannshöndin leggi grómögnum lífsins skjótlega það lið, sem til þarf, svo
að hinu fornhelga guðshúsi verði bjargað frá glötun, og höfuðbólið Strönd í
Selvogi megi endurrísa til nýrrar fremdar.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að engin kirkja eða önnur stofn-
un á voru landi, hefur þótt verða svo
vel við áheitum sem Strandarkirkja í
Selvogi. Um langan aldur hafa menn
snúið sér til hennar og þeirra góðu
vætta, sem þar héldu vörð, ef þeir
hafa átt í erfiðleikum eða þótt miklu
skipta, að vel lyktaði málum, sem
óvænlega horfðu. Er það að vísu
naumast í annála skráð, þegar kirkj-
an varð eigi við áheitum, en hitt
höfðu menn fyrir satt, að svo oft hafi
um skipt eftir áheitin, að undrun
sætti. Og þótt nú sé eitthvað úr áheit-
um þessum og átrúnaði dregið, svo sem
að líkum lætur á þeirri vantrúar. og
ótrúaröld, sem vér lifum, þá verður
því með engum rétti neitað, að trúin
á mögn Strandarkirkju er séstæður
þáttur í íslenzkri menningarsögu, sem
ástæðulaust er að falli í gleymsku og
dá. Hér verður því stiklað á nokkr-
um atriðum í sögu Strandar og
Strandarkirkju, en fljótt yfir sögu
farið,. því efnið er drjúgum meira en
svo, að því verði gerð rækileg slcil
í litlu blaði.
ÁHEITIÐ FYRSTA.
Ekki er vitað með vissu, hvenær
kirkja var fyrst sett á Strönd í Sel-
vogi, og greinir þar sagnir á. Grím-
ur skáld Thomsen orti kvæði sitt um
Strandarkirkju eftir fornri sögn um
það, að Gissur hvíti gerði það heit í
sjávarháska, að hann skyldi þar gera
kirkju, sem hann næði heill landi,
og er sagt, að hann tæki land á Strönd.
Grímur kveður:
Grunnur þótt sé gljúpur og laus,
get ég til hún standi,
guð sér sjálfur kirkju kaus
kringda mararsandi.
Útsynningar öflug reip
um liana úr sandi' flétta,
eigi‘ er hætta' að guðs úr greip
gangi húsið þetta.
— Eftir þessari sögn ætti að liafa
verið kirkja á Strönd frá fyrstu
kristni hér á landi. En sú er önnur
sögn, og henni fylgir síra Jón Vest-
mann í kvæði sínu um Strandarkirkju,
að kirkjan hafi fyrst verið sett á
Strönd í tíð Árna biskups Þorláks-
sonar (1269—1298). Árni hét maður.
Hann komst í haísnauð og gerði það
heit í sjávarháskanum, að reisa þar
kirkju, er liann næði landi. Tók hann
land á Strönd, og lét síöan reisa þar
kirkju með fulltingi Árna biskups Þor-
lákssonar. Ein er sú sögn, að Árni sá,
er heitið gerði, hafi enginn annar verið
en Árni biskup (Staða-Árni) sjálfur,
og það fylgir þeirri sögn, að þegar
skip biskups var lcomið úr sævolkinu
inn í Selvogssjó, hafi þeir af skipinu
séð hvítklæddan mann standa við sjó
niðri og benda þeim til hafnar, og
þar náðu þeir landi. Þetta var engill,
og heitir þar síðan Engilsvík, fyrir
neðan Strandarkirkju.
Sögursögnin um það, að kirkja hafi
í öndverðu verið sett á Strönd fyrir
áheit einhvers í hafsvolki er ekki
ósennileg. Strandarsund, sem er suð-
ur og austur af kirkjunni, liefur sjálf-
sagt frá ómunatíð, allt þar til það tók
að fylla af sandi á síðari öldum, ver-
ið einhver öruggasta lending fyrir
öllu Suðurlandi. Segja kunnugir
menn, að enn sé oft kyrrt á Strand-
arsundi, þó að allur Selvogssjór sé
í einni veltu. Er það gamalt mál, að
aldrei berist skipi á á Strandarsundi
ef lag er vel valið og rétt stýrt.
ELZTU HEIMILDIR.
Frá hinum fyrstu öldum eru nú fá-
ar frásagnir um Selvoginn. Þess er
getið, að Þórir haustmyrkur nam
þar land. Hann bjó í Hlíð. Síðan finnst
Selvogs naumast getið fyrr en í Sturl-
ungu. Þar er frá því sagt árið 1220,
að Sunnlendingar gerðu „spott mikið
að kvæðum þeim“, er Snorri Sturlu-
son hafði ort um Skúla jarl og hefðu
snúið þeim afleiðis. Segir þá, að
„Þóroddur í Selvogi keypti geldingi
að manni“, að hann kvæði flimvísu
um Snorra. Elzti máldagi Strandar-
kirkju, sem nú þekkist, er talinn
vera frá hér um bil 1275, dögum Árna
biskups Þorlákssonar. Er kirkjan þá
þegar orðin auðug að rekum, svo að
hún hefur naumast verið alveg ný-
reist.
Strönd í Selvogi var um langan
aldur stórbýli og höfðingjasetur. Þar
bjó um aldamótin 1300 Erlendur lög-
maður sterki Ólafsson (d. 1312), og
siðan afkomendur hans. Var jörðin
eitt helzta höfuðból sömu liöfðingja-
ættarinnar í 400 ár, allt frá því fyrir
og um 1300 og fram undir 1700. Var
þar bæði sjógagn mikið og landkost-
ir góðir. Synir Erlends lögmanns
voru Haukur lögmaður, er bjó á
Strönd um skeið, og Jón Erlendsson
á Ferjubakka. Haukur fór síðar al-
farinn til Noregs og gerðist þar Gula-
þingslögmaður. Verður hér eigi unnt
að telja upp alla þá höfðingja, er á
Strönd sátu, né gera grein fyrir þeim.
Þar mun um skeið hafa búið ívar Vig-
fússon Hólmur, er hirðstjóri var á
árunum 1352—1371, og síðar Vigfús
ívarsson Hólmur, sonur hans, hirð-
stjóri um aldamótin 1400.
ERLENDUR Á STRÖND.
Einhver mikilhæfasti og umsvifa-
mesti höfðingi, sem búið hefur á
Strönd, var Erlendur Þorvarðsson lög-
manns Erlendssonar og Margrétar
Jónsdóttur, systur Stefáns biskups í
Skálholti. Erlendur Þorvarðsson varð
lögmaður sunnan og austan á íslandi
1521. Hafa miklar sagnir gengið um
það, hve stórfelldur haíi verið bú-
skapur lians á Strönd, bæði til lands
og sjávar. Var hann talinn ófyrirleit-
inn, en annars vitsmunamaður mikill-
Hann átti í deilum miklum við Egg-
ert hirðstjóra Hannesson, og tókst