Alþýðuhelgin - 04.06.1949, Blaðsíða 4

148
ALÞÝÐUHELGIN
gerð Þorláks var biblíuprentun
hans. Stóð hún yíir í 7 ár, 1638—-
1644. Sparaði biskup ekkert til verks
þessa. Biblíuna þýddi Þorlákur að
verulegu leyti sjálfur eftir hinni
dönsku prentun Resens Sjálands-
biskups. Gœtir þess og um orðfæri,
að þýtt er úr dönsku. En útlit Þor-
láksbiblíu er hið fegursta, pappír sér-
lega góðúr og prentun vönduð. Þvkir
bókasöfnurum hún mesta gersemi.
I sambandi við útgáfustarf Þor-
láks verður að g'eta hér lítillega um
mál, sem varð honum eigi til sóma,
þótt afstaða hans kunni að vera skilj-
anlcg og mannleg. Stórmannleg er
hún ekki. Það er barátta hans gegn
því, að embættisbróðir hans, Brynj-
ólfur biskup Sveinsson, fengi komið
upp prentsmiðju í Skálholti. Beitti
Þorlákur öllum ráðum til að koma í
veg fyrir þetta, og tókst það. Brynj-
ólfur biskup varð að hætta við fyr-
irætlun sína. Hólaprentsmiðja var
því enn um skeið eina prentsmiðja
íandsins. Er eigi að efa, að þetta
hefur verið mjög óheppilegt, því
vafalaust má ætla, að prentsmiðja í
Skálholti undir yfirstjórn Brynjólfs
biskups hefði látið frá sér fara rit,
sem íslenzkri menningu og bók-
menntum var fengur að.
ÞORLÁKUR OG ÍSLENZK FRÆÐI.
Einna skemmtilegastur þáttur í
fari Þorláks er áhugi hans á íslenzk-
um sögufróðleik. Má líklegt telja, að
sá áhugi hafi vaknað eða a. m. k.
glæðst til muna sakir persónulegra
kynna Þorláks við Óla Worm. Lét
Þorlákur sér mjög annt um forn
sögurit og studdi að því eftir föng-
urn, að gömlum fróðleik væri bjarg-
að frá glötun. Eitthvert merkasta
sagnfræðirit 17. aldar, Skarðsárann-
áll, er beinlínis saminn að beiðni
Þorláks biskups. Fékk hann Björn
á Skarðsá til að hefjast handa uní
ritun annálsins. Má raunar svo að
orði kveða, að Björn hafi verið
sagnaritari Þorláks biskups. Sat
Björn oft á Hólum að rita hitt og
þetta fyrir biskup, og þá laun fyrir.
Gætir mjög í þessum aðgerðum Þor-
láks áhrifa frá fornmenntastefnunni,
enda mun Worm hafa verið iðinn við
kolann, meðan hans naut við, að
hvetja biskup til að sinna fornum
fræðum. En svo mótaður var Þor-
lákur biskup af stefnu Guðbrands
afa síns í útgáfumálum, að eigi læt-
ur hann prenta eitt einasta sögu- eða
sagnfræðirit um sína daga. í Hóla-
prenti ríkti guðsorðið eitt og óskor-
að. Það var fyrst sonur Þorláks,
Þórður biskup í Skálholti, sem hófst
handa um útgáfu íslenzkra fornrita,
eítir að hann hafði flutt prentsmiðju
föður síns suður í Skálholt. Er það
önnur saga, og harla merkileg, enda
má vera, að hún verði síðar sögð hér
í ritinu.
EÐLISLÝSING ÍSLANDS.
Á árunum 1646—’47 skrifaði Ottó
Krag, ritari Kristjáns konungs
fjórða, biskupunum báðum, Þorláki
á Hólum og Brynjólfi í Skálholti, og
bað um skýrslu frá þeim, hvað satt
væri í frásögnum tilgreindra er-
lendra höfunda um ísland. Þeir svör-
uðu báðir, og eru ritgerðir beggja
enn til, hvortveggja á latínu. Ritgerð
Þorláks biskups er merkileg og eink-
ar fróðleg. Lagfærir hann þar og
leiðréttir mörg mishermi útlendinga
um landið, bæði náttúru þess og
sögu. Ritgerð þessi verður eigi rakin
hér. Hefur Þorvaldur Thoroddsen
greint frá aðalefni hennar í Land-
fræðisögu sinni (II. bindi, bls. 112—
114) og vísast til þess. Er svo að sjá
af þeim útdrætti, sem ritgerðin sé
samin af töluvert víðtækri þekk-
ingu, hófsemi og helypidómaleysi.
ENN FRÁ ÞORLÁKI.
Jón prófastur Halldórsson hefur
lýst Þorláki biskupi allýtarlega, og
fer lýsing hans hér á eftir:
„Herra Þorlákur var mikill láns-
maður, vel lærður gáfumaður, vand-
aði mjög alla sína embættisgerð, var
í stórri gúnst hjá höfuðsmönnum hér
á landi og einna mest ríxadmiral
Hendrik Bjelke, vel látinn af prest-
um sínum sem öllum öðrum, því
hann hélt alla ævi sína sama lítil-
læti, ljúflyndi, guðhræðslu, hýr-
lyndi, örlæti, siðprýði, guðsþakkar-
girni og var því flestum harmdauði.
... Herra Þorlákur og M. Brynjólfur
uppreistu aftur gömul antiqvitet,
sem nærri því voru hér undir lok
liðin og létu skrifa upp sögur og
gamlar fræðibækur, hvar sem þær
fengust, og höfðu mikinn kostnað
fyrir að fá skrifara þar til. Og að
þeirra dæmum tóku margir í þeirra
tíð þá iðju sér fyrir hendur, og af
þeim kolum hefur brunnið fram til
vorra tíma.“
Þorlákur biskup andaðist 4. janú-
ar 1656, eftir stutta banalegu. Kona
hans, frú Kristín, lifði lengi síðan,
hún lézt um áttrætt árið 1694. Börn
þeirra voru þessi:
Gísli, biskup á Hólum.
Þórður, biskup í Skálholti.
Skúli, prófastur á Grenjaðarstað.
Guðbrandur.
Jón, sýslumaður í Múlaþingi.
Elín, átti Þorstein Þorleifsson;
þeirra barn var Þrúður, kona Björns
biskups Þorleifssonar.
Til er gömul mynd af Þorláki
biskupi, prentuð skömmu eftir lát
hans. Er hún nú varðveitt í Þjóð-
minjasafni. Útsaumuð mynd af hon-
um er einnig til í Þjóðminjasafni, al-
mennt eignuð Halldóru Guðbrands-
dóttur, en allgóðar heimildir eru þó
fyrir því, að hún sé yngri, saumuð
af Elínu Halldórsdóttur konrektors
Hjálmarssonar. Virðist hún hafa
haft hina prentuðu mynd til fyrir-
myndar. Saumaða myndin er vel
gerð og hin skemmtilegasta. Eftir-
mynd hennar fylgir þessu greinar-
korni.
S m œlki.
VÍSA GUÐMUNDAR
SKÓLASKÁLDS.
Ólafur Sigurðsson í Húsagarði
spurði Guðmund Guðmundsson skáld
hvar hann ætti að leita hans, ef hann
kæmi til Reykjavíkur. Guðmundur
svaraði þegar í stað:
Óðinsgötu 8 B
uppi’ á háalofti
reisi ég mér voldugt vé
og velti leir úr hvofti.
* * *
GRÖNDAL KVEÐUR.
Eggert Benediktsson verzlunar-
maður, síðar bóndi í Laugardælum í
Flóa, flutti eitt sinn Benedikt Grön-
dal til lands úr strandferðaskipi. Þeir
tóku tal saman, en ekki er vitað, hvað
þeir ræddust við, unz Benedikt kast-
ar fram vísu þessari:
Eggert stýrir árajó,
andans fjöri gæddur,
hann ætlar að sé I Egyptó
endurlausnarinn fæddur.