Alþýðuhelgin - 27.08.1949, Blaðsíða 4

228
ALÞÝÐUHELGIN
lífs hans, og má af því ráða, að hann
hafi a. m. k. á yngri árum verið
nokkur gleðimaður:
„Sorgarfögrun ölið er,
eyðist neyð og pína.
— Öll skulum vér angrinu týna.“
Kappavísur eru að því leyti merk-
ar, að þær sýna, hvei’jar íslendinga-
sögur honum voru kunnar er hann
orti kvæðið.
Enn má geta kvæðis nokkurs um
stóradóm, sem teljast verður mjög
athyglisvert, eigi sakir skáldskapar-
gildis, heldur vegna þess. að það sýn-
ir okkur Björn í undailega björtu og
skæru ljósi. Það ber þess ljosan vott,
að þessi lögfróði maður nafði góðan
skilning á.mannlegum tilfinningum
og taldi lögin taka of hart á mann-
legum brestum. Er þar skemmst af
að segja, að kvæðið er hörð ádeila á
stóradóm, en vörn fyrir ástir karla
og kvenna. Þetta er viðlag.
„Eg set þessi orð í dikt,
sem aðrir látast kunna,
að það sé mannlegt mevjunum að
unna“.
Hér fylgja tvö erindi úr kvæði
þessu, til að sýna stefnu þess og hið
óvenjulega víðsýni, sem þar kernur
fram, fátítt á þeirri öld.
„Þeir hafa nú við sektir sett,
sem við stuld og annan prett,
ef brúðunum veita glensið glett,
svo geti hvílu með þeim byggt.
— En það er þó mannbgt.
Stóridómur fær af flett
fé og eignum gumna.
— En það er mannlegt meyjunum
að unna.
Lögbók stendur ekki í,
að eigi kóngur sök á því,
þó megi maðurinn fá með frí
fljóðið sér til ástar dyggt.
— Þó það sé mannligt.
Regla þessi rétt er ný,
rót bar dýptar grunna.
— Það er þó mannlegt meyjunum
að unna“.
Rímur hefur Björn kveðið af
Appoloníusi kóngi í Týrus, 18 að
tölu. Eru það einu rímur Björns, sem
nú eru kunnar. Efnið er sótt í gríska
riddarasögu, sem alkunn var og vin-
sæl á miðöldum. Eru rírnur þessar
yfirleitt vel kveðnar, og bera þess
ljósan vott, hve lærður maður Björn
var í eddufræðum. Má telja hann í
hópi góðskálda, en stórskáid var
hann ekki.
SAGNFRÆÐI.
Mesta sagnfræðirit Björns eru
annálar hans, sem ná yfir árin 1400
—1640, og fjalla einkum um inn-
lenda viðburði, en segja þó einnig
ei’lend tíðindi, einkum frá Norður-
löndum. Tilefni þess, að Björn tók
saman annálasyi’pu sína, greinirhann
sjálfur í formála fyrir ritinu. Þar
segir svo: „Nú fyrir það, sem áður
á veik, að þær fræðibækur, sem þess-
ir menn (fræðimenn fyrri alda) hafa
saman tekið um ísland og tilburði
hér, eru nú forrotnaðar að rnestu
leyti, þá liefur þeim heiðui’lega herra
biskupi Þorláki Skúlasyni ósæmi-
legt sýnzt sem óvitui’legt, að af félli,
svo að enginn sæi eður vissi eftir oss,
hvernig í landinu til gengið hefur.
. . . Hefur sá loflegi herra biskup
Þorlákur girnzt að sjá og vita, hvað
finnast eður fást mætti samantekið,
hvað í landinu hefði við borið, síð-
an annálar hinna fyrri manna þrutu
og enduðust, frá anno Christi 1400,
og hefur óskað af mér, það lítið eg
kynni að hafa og vita hér unx sam-
antaka, hvað mín skylda fullkomin
var þeim virðulega herra hér um
gegna; hefi því sýnt vilja minn, þótt
þetta sé fátt, og enn miður á stað
komið; kýs ég hans umbót og um-
líðing hér um.“
Þa'ð mun hafa veriðlausteftir 1630,
sem Björn hóf að rita annál sinn.
Meðal heimilda lians eru annálar
síra Gottskálks Jónssor.ar í Glaum-
bæ. Nokkuð hefur hann einnig
stuðzt við skjöl og gjörninga, en utn
hina síðari tíma leitar hann einnig
heimilda til fróðra manna og gam-
alla. Getur hann stundum heimild-
armanna sinna. Heimildir hans að
erlendum viðburðum eru einkum
Danmerkursaga Arilds Hvítfetds,
annálar Korts Axelsens og tímatal
Hans borgarstjóra Nansens. Af
þessu er auðsætt, að Björn hefur
kunnað allvel dönsku.
Annálar Björns á Skarðsá eru
með köflum ágætlega ritaðir, og
mega sums staðar fremur teljast
sagnfræðiritgerð en árbók, t d. frá-
sögnin um Jón biskup Arason og
siðaskiptin. Skarðsárannáll er uppi-
staðan í mörgum hinum síðari ann-
álum og annálasamsteypum. Varð
annállinn Vinsæll mjög og er til í
fjölda uppskrifta. Er hann og eitt
hið merkasta og traustasta heimild-
arrit um 16. öld og fyrri liluta 17.
aldar, þegar frá eru skilin skjöl og
gerningar. Björn er varkár í dóm-
um og óhlutdrægur í frásögn, vís-
vitandi mun liann eigi fai’a rangt
með. Niðui’lagsorð hans í formála
Skai’ðsárannáls bera fræðimennsku
hans gott vitni. Minna þau á hin
frægu orð Ara fi'óða í íslendinga-
bók. Björn kemst svo að orði: „En
virðist mönnum, sem sjá kunna, ég
ofhermt hafi um nokkura hluti hér
inni, vildi ég af tilsettu ráði það ekki
gert hafa, og þigg ég það að vita, svo_
að ég sýni eður segi, hvað fvrir mér
hafi, meðaxr til endist.“
Þessi eru önnur sagnfraxðirit
Björns á Skarðsá:
Tyrkjaráns saga. Hún er talin rit-
uð fyrir Þorlák biskup; hefur Björn
lokið henni 1643. Fer hann bæði eft-
ir munnlegum frásögnum og ritum
herleiddra manna, svo sem síra Ól-
afs Egilssonar og fleiri.
Grænlandsannálar, samdir eftir
ýmsum ritum. Þórður biskup Þor-
láksson þýddi þá á dönsku.
Biskupaannáll, sem Björn mun
hafa ritað fyrir Þorlák Skúlason, er
nú eigi til í heild, en yngri rit munu
styðjast við hann og iafnvel taka
upp efni hans að miklu leyti.
Enn eru til smærri ritgerðir, t. d.
um fjölda og aldur kix-kna að Hólum,
eyðijarðir Reynistaðarklausturs o. fh
LÖGFRÆÐI.
Á 17. öld gáfu íslendingar sig
mikið við skýringum fornra laga, en
Jónsbók var þá enn í gildi að veru-
legu leyti, eða þangað til hin norsku
lög komu hér til sögunnar. ITm eig-
inlega lögfræði í nútímaskilningi
var þá eigi að ræða, og má raunar
telja þessar skýringartilarunix’
fornra laga sérstakan þátt ísienzkra
fræða. Mikill fjöldi slíkra skýringa
er til eftir Björn. Er þar eir.na merk-
ast ritið „Dimm fámæli lögbólcar Is-
lendi,nga og þeirra ráðning.1’ Ei'
þetta elzta orðasafn, sem tii er um
hið forna lagamál, enda hefur það
orðið mjög vinsælt hjá öllum þeim,
sem eitthvað lögðu sig eftir lögvísi.
Sýna það hinar fjölmörgu uppskrift-
ir, sem til eru af orðasafni þessu.
Fleiri rítgerðir Björns af þessu