Alþýðuhelgin - 24.09.1949, Blaðsíða 9

ALÞÝÐUHELGIN
249
urinn vildi ekki sleikja askinn henn-
ar: „Það held ég bannsettir hund-
arnir hérna viti ekki síður en aðrir,
hvers stands ég er“. Þegar menn
fóru að fá grun um, að sullaveikin
ætti rót sína að rekja til hundanna
og húsbændur að finna að því, að
þeir væri látnir sleikja matarílát,
var oft viðkvæðið, einkum hjá eldra
fólki: „Ég er ekki heilsuverri en
aðrir, þó ég hafi látið rakkann þrífa
askinn minn“. Að utan voru matar-
ílát heldur eigi þvegin, að minnsta
kosti of sjaldan, og mundi mörgum
nú blöskra, ef hann mætti líta 40 ár
eða svo aftur í tímann, að sjá,
hvernig askarnir á sumum heimilum
litu út, með öllum þeim matarslett-
um og óhreinindahúð, og naumast
trúa, að svona hefði þó ástandið ver-
ið og það á þessari öld. En menn
fundu þá ekkert viðbjóðslegt í þessu.
Sumir virtust ætla jafnvel, að þeir
yrðu svengri, væri askurinn eða
bollinn þveginn. Að vísu voru ýmis
þau heimili, þar sem matarrílát voru
þvegin við og við, en alstaðar munu
þau hafa verið þvegin á jólunum.
Jólin voru sannkölluð hreinsunarhá-
tíð. Þá var hangikjötið soðið og þá
var þvegið úr soðinu askar, diskar,
fötur og allt, sem þvegið varð, og að
lokum rúmstokkarnir og hillurnar í
baðstofunni. Nú eru tímarnir breytt-
ir; enginn, nema ef vera skyldi ein-
stök íhaldssöm gamalmenni, ætlar
nú framar, að það sé bezt að láta
hundinn sleikja matarílátið, og á all-
flestum heimilum eru nú hvers kon-
ar matarílát þvegin bæði utan og
innan, hvenær sem þörf gjörist.
Ekki vantar vatn í landi voru,
fært og hreint, til að skola af sér
óhreinindin. Alstaðar eru rennandi
lindir, bunandi lækir og spegilfagr-
ar ár, en þetta ágæta og heilnæma
hreinsunar-meðal, sem hvarvetna er
kostur á, var eigi notað sem skyldi.
Nærföt og rúmföt voru að vísu þveg-
in, en ekki nærri því eins oft og nú
tíðkast, og að minni ætlun hvergi
nærri eins vel, því að þá var sápa
lítið höfð til þvotta. Ætla ég, að
niörg hafi þau alþýðuheimilin ver-
ið, sem á þeim tímum þótti nægja,
að kaupa 1—2 pd. af blautsápu og
lítið eitt af handsápu um árið. Að
bvo hendur og andlit var þá langt
frá títt, að minnsta kosti hjá karl-
mönnum. Viku eftir viku borðuðu
sumir alþýðumenn mat sinn með
sömu svörtu og óhreinu höndunum,
og mundu það nú þykja fremur ó-
geðslegir fingur, sem þá mátti sjá
menn láta matinn upp í sig með. En
þetta var vani, og vaninn getur jafn-
vel gjört óvenjuna lýtalausa. Flestir
þvoðu sér með sápu og greiddu sér,
þegar þeir fóru til kirkju eða á
mannamót, en þó mátti jafnvel í
kirkjunni, og það inni í krónum sjálf-
um, sjá þá menn, sem gleymt höfðu
því hreinlæti, að þvo sér, sem sumir
þá að vísu kölluðu tildur, og alls
eigi var það ótítt, að sjá ógreidda
karlmenn í kirkjunni, en þó þótti
það fremur ósiður að koma þangað
óþveginn og ógreiddur. Kvenfólk
þvoði sér og greiddi miklu oftar en
karlmennirnir, en það henti þá bæði
konur og karla, að þvo sér úr því,
er mundi nú þykja ófögnuður að
heyra nefnt, hvað þá að nota sjálf-
ir, en þó var þetta farið að þykja
sóðaskapur, og ótítt, þegar ég man
eftir. Maður sannorður, sem enn
lifir, og er nú rúmt sextugur að
aldri, Ásmundur Kristjánsson, nú í
Niðurkoti í Melahverfi, hefur sagt
mér frá því, að þá er hann var 10
ára gamall, var hann einhverju sinni
gestkomandi á prestssetri einu
sunnudagsnótt, og sá hann prest-
inn um morguninn vera með ónefnt
áhald á milli hnjánna, og þvo sér
upp úr því, og kvað hann sér, þó
ungur væri, og lítt vanur miklu
hreinlæti, hafa farið líkt og smala-
manni Þorkels háks. Menn mega
samt eigi ætla, að þetta hafi verið
almennur siður presta um 1840, því
að þess ber að gæta, að prestur þessi
var langt frá að vera snyrtimaður,
og það eftir þátíðar mælikvarða, og
pokaprestur þótti hann í meira lagi.
Fyrir mitt minni var það siður víða,
að börn gengu berfætt um slátt, og
að fyrir sláttinn var klippt af þeim
hárið, til þess að ekki þyrfti um
heyannirnar.að tefja sig við að hirða
sokkaplögg þeirra og hár, en þessu
var víst gjörsamlega hætt, þegar ég
man til. Það er gleðilegt að sjá það,
hversu margfalt meira er nú keypt
af sápu en um miðja öldina. Nú
munu fæstir af yngra fólkinu, sem
nokkuð vilja að manni vera, sem
ekki þvoi sér og greiði daglega, að
minnsta kosti að kvöldinu, þegar
vinnunni er lokið. Að koma óhreinn
og með hárið allt í sneplum á manna-
mót, þykir nú flestum hin mesta
vanvirða, og sjaldan sjást menn nú
borða, sízt ungt fólk, með mjög ó-
hreinum höndum. Nærföt og rúm-
föt eru nú alstaðar sápuþegin og
víða stundað að hafa léreftsþvotta
alla sem hvítasta, og þó sums staðar
sé án efa ábótavant með þrifnað, er
þó framför síðustu 40 ára hvergi
jafnsýnileg sem í þessu efni.
HJÁTRÚ.
Hjátrú var miklu meiri á miðri
þessari öld heldur en hún er nú. Þá
var því almennt trúað, að svo að
segja hver hóll og hver stór steinn
væri huldufólks-býli. Þóttust menn
þá bæði sjá huldufólkið sjálft og
pening þess, einnig heyra strokk-
hljóðið hjá því og verða varir þess,
að verið var að skafa pottinn, og að
húsmóðirin var að hringla í lvkla-
kippunni sinni. Huldufólkið átti að
eiga sér kirkjur og presta, kaupstaði
og kaupmenn, og lifa á flestan hátt
líkt öðru fólki í mannheimum. Börn
og jafnvel fullorðnir fengu huldu-
fólks-vitranir í draumum, og sumir
þóttust vakandi hafa verið nálega
heillaðir af huldufólkinu, en alltaf
kom eitthvað það fyrir, að huldu-
stúlkan gat eigi náð til sín unga og
fallega piltinum, sem henni leizt
svo vel á, eða huldumaðurinn fríðu
stúlkunni, sem hann þó elskaði svo
heitt. Þannig var huldufólks-trúin
í uppvexti mínum. Ég man eftir
mörgum huldufólkssögum, sem gam-
all maður, Pétur Eyjólfsson, fædd-
ur og uppalinn á Rein í Hegranesi,
sagði okkur börnunum. Móðir hans
hafði mikinn kunningsskap við
huldufólkið, sem fullt var af í borg-
unum kring um bæinn, einkum þó
við eina konu, sem bjó mjög nálægt.
Á gamlaárskvöld flytur huldufólkið;
þá er allt á ferð og flugi, og sé ein-
hver þá svo heppinn, að sjá eitthvað
af farangrinum, þá er verið er að
bera hann út úr steinunum og hól-
unum, og geti þá handleikið það,
snertir það ekki við því framar, og
er sagt, að ýmsir hafi fengið góða
muni á þann hátt, því að allt er svo
vænt, sem huldufólkið á. Pétur sagði,
að móðir sín hefði á hverju gamla-
árskvöldi gengið í kring um bæinn
og sagt: „Komi þeir, sem koma vilja,
fari þeir, sem fara vilja, mér og
mínum að meinalausu", og voru það
kveðjur til þeirra, sem komu og