Alþýðuhelgin - 15.10.1949, Blaðsíða 15

ALÞÝÐUHELGIN
237
Kötlugosið 1823.
Ilinn 6. júní 1823 hófst cldgos í
Kötlugjá, er þá hafði hvílt sig í 68
ár, eða frá 1755. Barst sú fregn með
kaupskipi, er litlu síðar kom út í
Hafnax-firði, að bláleit aska hcfði
fallið á það 28. og 29. sama mánaðar,
í 220 mílna fjarlægð frá landi. Frá
1.—15. voru öðru hverju umbrot í
jökliftum, með dunum -og vatnsflóð-
um fram yfir Mýrdalssand með smá-
jarðskjálftum, en lítilli sandrigningu
í byggðum, en úr því fór það smá-
minnkandi og hætti hinn 18. eða 19.
s. m. En fyrst hinn 25. og 26. varð
jökulbjart og heiðríkt. Sást þá eng-
inn reykur úr Kötlugjá, svo menn
urðu vissir um, að hún væri slokkn-
uð. Við hið fyrsta gos eyddust Sól-
heimar í Mýrdal, að því leyti, að ei
varð þar neitt slægt, þó kom nokkur
sauðsnöp um mánaðamótin eftir.
Fell í Mýrdal, prestssetrið, spilltist
svo, að þar varð eigi sláandi. Svo
varð á ýmsurn stöðum. Pétursey
spilltist og, en aðrar jarðir lítt. Um
Álftaversjarðir hjólp jökulleðja og
tók burt allt meltak og fleytti mel-
um í stórflygsum á sæ út. Tók og
út tré stór af Meðallandsfjörum og
rak nokkur upp undir Eyjafjöllum.
Fólk fór úr Álftaveri, Skaftártungu
og Meðallandi lestaferðir á fjalla-
baki yfir Mælifellssand, því Mýr-
salssandur var ófær, en fiestir Síðu-
menn sóttu verzlun á Djúpavog.
Mest kvað að því, er allur fjall-
jökullinn hljóp fram í sjó við fyrsta
og annað gos, en síðan lækkaði hann
aðeins. Er mælt, að cldingar hafi
lostið tvo menn til meiðsla, og Ivatia
hafi vaknað við þrumuveður, er að
austan kom af Síðufjöllum, og
meira hafi í'okið úr Eyjafjallajökli
en vant var, mcðan hún sprakk; hef-
ur þetta greint Sveinn læknir Páls-
son. Jón prestur Austmann og Þor-
kell hrcppstjóri Jónsson fóru að
skoða gjána 12. ágúst. Fóru þcir xipp
og vestur af Sandfelli á Mýrdals-
; sandi, náðu undir jökulinn um mið-
munda, og bundu þar hesta sína.
Síðan gengu þeir eftir löngu gljúfri
inn í jökulinn og komust sem næst
nyrðri gjábarminum um miðjan
aftan. Koraust þeir eigi að barmin-
um fyrir jökulsprungum stórum og
djúpum, og leituðu því á hæsta fjall-
tindinn norðan til við gjána og kom-
ust þangað eftir nokkra stund. Þar
eru tindar fjórir frá austri til vest-
urs af hellugrjóti blökku, og fannst
í hrafntinna; sá var hæstur, er næst-
ur var hinum vestasta og lilóðu þeir
vörðu á honum og öðrum til. Var
þar víðsýnt og sáu þeir upptök
Kötlu í slakkanum norðvcstur und-
ir hæsta tindi Mýrdalsjökuls og nið-
ur með honum, en þaðan var hátt
og þvergnýpt ofan í hana sunnan-
verða. Var hin hæsta sprunga frá
norðvestiú til suðausturs og síðan
gljúfrasprunga krókótt frá henni
gegnum falljökulinn til Hafurseyj-
arfjalls. Jökulgeimurinn mikli milli
hinna hæstu jökulhnúka hafði lækk-
að mjög við framhlaup vatnsins,
sprungur óteljandi, og losnað við
fjallsnúkana. Þeir komust yfir
nokkrar sprungurnar og hugðu þær
vcra 100 faðma djúpar, en sáu þó
ei botn. Að ofan voru þær ei faðms
víðar, en bæði þéttar og ófærar vfir
að komast nær Kötlu. Kváðu þeir
þykkt liins sprungna jökuls mynd-
að hafa gjána. Þótti þeim sem hún
hefði víða kastað brennisteinskless-
um, er hún spjó. Komust þeir ei að
þeim og ætluðu að þá mundi von á
nýju gosi, er jökullinn hækkaði svo,
að slétt yrði milli háhnúkanna, og
mundi Álftaveri og Meðallandi hætt,
ef það færi skemmstu leið ofan með
Sandfelii. Sandur var minnstur
fallinn næst gjánni, en hér um bil
fjórðungs álnar þykkur cr frá dró.
Þeir fóru frá vörðuknúkinum stundu
fyrir náttmál og komust ofan af
jöklinum að rúmum tvcim stund-
um liðnum og hresstu sig. Bauð Jón
prestur Auslmann fylgd sína þcim,
er þangað vildu fara.. Allan þann
tíma, er Katla spjó, var norðanveð-
ur mikið fyrir norðan land og kom
ei eimur af gosi hennar þangað, en
mistur sást nokkra daga.
Á kom úr Kötlu og rann-yfir Mýr-
dalssand. Hún var stundum lítil, en
stundum ófær af jökulhlaupum.
(Annáll 19. aldar.)
V V '•>
HVALREKAR OG KVEÐSKAPUR.
Árið 1812 var svo mikill marsvína-
rckstur, að fá munu dæmi til. Rak
um vorið á Kolgrafarfirði fjölda,
segir Espólín 1600, en Gunnlaugur
á Skuggabjörgum 1400. Mun þá
næst lagi að halda sig við það, cr
Magnús skáld Jónsson í Magnús-
skógum, síðar á Laugum, telur:
Hóf vagnlivali Hraunfjörð í,
herrans miskunn sendi
hundrað tælin fimmtán frí,
Fjölnis upp á kvendi.
Um haustið rak fjölda mikinn af
vagnhvölum á Harðakambi, og stóð
Stefán Scheving fyrir sölu á þeim,
sem Magnús kvað:
Kambinn harða kom það á,
keypti af Scheving mengi,
geisla fjarðar sendir sá
seldi mönnum lengi.*
Mun ég ei tala margt um þar,
mig því bernskan heftir,
Hvort að sala og vigtin var
vilja drottins eftir.
Þá er hvalrekinn á Ilarðakambi
spurðist til sveita, fóru margir til
hvalkaupa úr Dalasýslu, og var einn
þeirra Magnús rímnaskáld. Lögðust
á sunnanvindar og tóku þeir land í
Rifi og keyptu af Rifsmönnum bæði
spik og þvesti. Var vindur mótstæð-
ur um hríð, en norðanalda lá undir.
Fengu margir sér far til heimflutn-
ings hvals þess cr keyptur var, og
var Magnús einn þeirra. Voru há-
setar hans tveir menn frá Jóni
Gíslasyni presti í Hvammi og einn
frá Jónasi bónda í Sælingsdals-
tungu, og nefnir Magnús þá í rímu,
er hann kvað um hrakning sinn, Ein-
ar, Jón og Bjarna. Þóttist hann lítt
mannaður, en gekk þó á skip annan
þriðjudag í vetri, því þá þótti leiði,
og höfðu þeir byr úr miðdegisstað,
unz þeir kornu inn á Kolgrafarfjörð.
Gekk þá veðrið í landsuður og
hvessti mjög, en kvöld var komið.
Urðu þeir þá að fella og börðu undir