Alþýðuhelgin - 26.11.1949, Blaðsíða 10

330
ALÞÝÐUHELGIN
Sigurd Hoel — Niðurlag.
Myndasafn af glötuðum sálum.
Karsten Haugen vár sonur sýslu-
manns einhvers staðar uppi í Guð-
brandsdal. Hann lagði stund á mál-
fræði, en hætti námi, þegar hann
uppgötvaói, að hann hefði skáld-
skapargáfu.
Ég er ekki fær um að leggja dóm
á þessa gáfu hans. Víst er það, að
fáum árum fyiir styrjöldina hlaut
hann mikla viðurkenningu fyrir
leikrit, sem hann samdi um guð-
hræðslu og erfðasynd. Eftir þaó fékk
hann háan utanfararstyrk og ferð-
aðist fyrir hann til Þýzkalands og
Ítalíu. Það var árið 1937.
Hann kom aftur stórhrifinn og rit-
aði nokkrar greinar um áhrif þau,
sem hann hafði orðið fyrir. Hann var
ekki stjórnmálamaður, en þar svðra
gerðist margt athyglisvert. Þar var
trú, og þar var stíll, og þar var æskn!
Að sjá hana ganga hergöngu. ... Og
án þess að taka stjórnmálalega af-
stöðu (það kom fram, að það var
undir virðingu fagurfræðingsins),
þá varð hann að segja það, að sá,
sem hefði heyrt og séð Mussolini, 11
Duce, halda ræðu frá svölunum við
Piazza Venezia, hann hefði lifað
stund, sem ekki væri auðvelt að
gleyma. Og sá, sem hefði heyrt Hit-
ler, þennan fyrrverandi málarasvein,
tala fyrir hundi-uðum þúsunda
manna á hátíðarsvæðinu í Níirnberg,
hann hefði í raun og sannleika lent
í þrumuveðri. ...
Greinar þessar vöktu talsverða
gremju hjá ýmsum mönnum. En
við, sem þekktum hann frá fornu
fari, létum okkur hægar. Við höfðum
vitað öll þessi ár, að það var eitt-
hvað undarlegt við tilfinningalíf
hans. Þess varð undir eins vart,
þegar hann kom‘ iríh í herbergi —
hár vexti, dálítið álútur, með flökt-
andi augnaráð, fölleitur, með slap-
andi kinnar og poka fyrir neðan
augun, þvalur á höndunum; þær
voru ævinlega rakar, eins og hann
hefði rekið þær niður í volgt og
slepjulegt vatn.
Eftir því, sem ég bezt veit, var
hann ekki kynvillingur í ástalífi
sínu. Hann hafði að minnsta kosti,
eftir því sem tímar liðu fram, átt
margar ástmeyjar, hverja á fætur
annarri. En — já, tilfinningar hans
voru einkennilegar. Hann varð al!t-
af svo fram úr hófi hrifinn af valdi
og skrauti. Ifann kiknaði í kniálið-
unum aí því að sjá hersýningu, varð
frá sér numinn af hrifningi^ ef
ræðumaður barði í borðið til á-
herzlu orðum sínum og höggin voru
mögnuð með gjallarhornum, en
hornaflokkur kvað við á eftir: tatra-
ta. Hann dáðist að sterkum mönn-
um á öllum sviðum og var æstur í
að horfa á hncfaleika.
En það hlýtur líka eitthvað að
hafa búið með honum, sem andæfði
þessum tilhneigingum. .Hann hafði
unun af því að baknaga menn, sem
hann annars dáðist að. Það varð
honum að list. Hann kaus helzt að
baknaga menn, sem voru í sama
herbergi og hann, og illgirnin kom
oft fram sem eins konar lofræða, en
nokkrum smáorðum skotið inn í,
svo að merkingin varð öfug. Ef sá,
sem hann var að hallmæla, nálgað-
ist, heilsaði hann honum einstaklega
alúðlega og endurtók nokkuð af því,
sem hann hafði nýlokið við að segja.
Þegar aukasetningunum var sleppt,
var þetta stórkostlegt skjall. Við
þess háttar tækifæri skotraði hann
augunum samtímis til beggja hliða
og vænti sér aðdáunar úr báðum
áttum.
Ekki varð hjá því komizt, að þessi
tvöfeldni kæmist einstaka sinnum
upp. Þá féll honum strax allur ket-
ill í eld. Þá gat hann bunað út úr sér
þvílíkum ástarjátningum og andriki,
að hinar frægu loftungur við
hirð Noregskonunga að fornu hefði
getað gert betur.
Það voru þessir eiginleikar hans,
sem gerðu það að vekrum, að sumir
okkar vildu heldur vera í öðrum fé-
lagsskap en þeim, sem hann var í.
Og það voru sömu eiginleikarnir,
sem ollu því, að við urðum ekki svo
mjög hissa á þessum blaðagreinum
hans.
Jafnframt var það alveg augljóst
mál, að ef svo hefði viljað til, að
hann hefði ferðast til Moskvu, í stað
þess að fara til Núrnberg, og séð
skrúðgönguna á Rauða torginu þar
1. maí, myndi hann, ef unnt var,
hafa orðið enn hrifnari.
Hann var sem sé í raun og veru
róttækur. Tók ekki þátt í stjórnmál-
um, en var róttækur. í fyrsta lagi
var róttæk stefna greinileg arfleifð
í norskum bókmenntum — Werge-
land, Vinje og Fjörtoft og svo fram-
vegis, já, í stuttu máli ... En auk
þess kom það af sjálfu sér, að só
maður, sem brotið hafði af sér alla
fjötra og var andlegur leysingi, var
róttækur í eðli sínu. Hafði samúð
með þeim, sem eiga við kúgun að
búa, og svo framvegis, að minnsta
kosti að stefnu til. Var fylgismaðui'
stjórnarbyltingar sem hugsjónar, þó
að hann sem andans maður tæki
vitanlega undir með Ibsen:
Prúðbúinn með hanzka á höndum
heima’ eg sit, unz fæ ég kall.
ELnkemiilegt, að sýslumannsnubb-
ur ofan úr afdal skyldi geta fram-
leitt svona fyrirbrigði.
Þegar hann varð þess var, að
mönnum féllu ekki blaðagreinar
hans í geð, dró hann sig í hlé og varð
hálfforviða. Hvað er nú þetta? Ríkti
ekki lengur hugsanafrelsi í þessu
landi? En hvort sem svo var eða
ekki, þá kaus hann heldur vinsæld-
irnar og ritaði nokkrar viðbótar-
greinar, þar sem hann gerði gys að
ýmsu í einræðislöndunum. Grein-
arnar voru með léttum blæ, sem varð
þó að allmiklum blæstri, þegar hann
tók að ræða um skort á andlegu
frelsi hjá þessum miklu, en að mörgu
leyti óhamingjusömu þjóðum. . • •
Hinn þögli grátur Gyðinganna innan
-við niðurdregin gluggatjöld hlaut að
nísta sál hvers tilfinningaríks manr.s.
Þessar greinar endurreistu að
nokkru vinsældir hans. Og Karsten
Haugen myndi sennilega hafa átt
fram undan sér jafna og beina braut
upp á við, með skini og skúrum, eins
og gerist, ef atburðirnir 9. apríl
1940 hefðu ekki átt sér stað.
Hernámið svipti hann ýmsum
þægilegum venjum. Styrjöldin í
Noregi fór í taugarnar á honum, þó
að hann væri sammála löndum sín-
um í grundvallaratriðum. Vitanlega
áttum við að verjast, en að hvaða
notum kom það, úr því að við höfð-