Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.06.1958, Blaðsíða 19

úruöflin og guði sína. (H. Bucklc og
fleiri).“
Ég mun ekki fjölyrða um hina land-
fræðilegu skýringu á uppruna heim-
spekinnar. Hún er löngu úrelt og því
barnaskapur að elta ólar við hana. Að
sjálfsögðu hafa staðhættir og loftslag
mikil áhrif á vöxt og viðgang lífvera
á jörðinni. En það koma svo margir
aðrir orsakaþættir til greina, þegar um
er að ræða svo flókið og margslungið
fyrirbæri sem menningu þjóða, að
ókleift er með öllu að segja nokkuð
með vissu um þátt hins landfræðilega
umhverfis í sköpun hennar. Ekki virð-
ist þó fjarri lagi, að réttmætt sé að
líta svo á, að hóflega erfið náttúru-
skilyrði stuðli nokkuð að mannlegum
þroska. Að minnsta kosti virðist það
staðreynd um norræna menn, að bar-
áttan við umhverfið, hið náttúrlega
umhverfi, hafi örvað þá til hugsunar.
En almennar ályktanir er ekki
heimilt að draga af einstökum dæm-
um. Menn eru nú almennt horfnir
frá einhliða landfræðilegum skýring-
um á uppruna menningarfyrirbæra,
ekki sízt sértækrar hugsunar eins og
vísinda og heimspeki.
Mér finnst Gunnar Dal taka þessa
kenningu helzt til hátíðlega og bera
fram næsta barnalegar spurningar í
tilefni af henni: „Hvar reis andlegt
flug manna í Grikklandi liærra en
einmitt þar sem fjöllin voru hrikaleg-
ust?“ „Og ef nii hin hrikalegustu fjöll
Grikklands hafa orðið til að lyfta
mannsandanum, hvers vegna ættu þá
Himalajafjöll, þótt þau séu þrisvar
sinnum hærri en Olympostindur, að
vera mannsandanum fjötur um fót?“
A lesandinn að draga af þessu þá
ályktun, að indversk heimspeki sé
dagskrá
þrisvar sinnum háfleygari en sú
gríska?
Þriðja skýringin þarfnast nokkurr-
ar athugunar. — Er þetta í raun og
veru nokkur skýring á uppruna: að
heimspeki sé iðkuð vegna heimspeki?
Það, sem um er að ræða, er það að
finna skýringu á því, livers vegna
menn byrja að hugsa heimspekilega.
Menn geta fjandakornið ekki iðkað
heimspeki, áður en nokkur heimspeki
er til. í þessu sambandi má geta
þeirrar alkunnu skoðunar, að hvöt
Forn-Gi'ikkja til að hugsa heimspeki-
lega hafi verið forvitni um veröldina
í kringum sig, þeir hafi byrjað að
spyrja heimspekilegra spurninga af
einskæri'i forvitni og þekkingai'löngun.
Eitthvað kann að vera hæft í þess-
ari skýringu, en hún virðist heldur
einföld og grunnfær bæði frá sálfræði-
legu og félagslegu sjónarmiði.
Orðalagið „án sérstaks tilgangs“ er
undai'legt. Er það ekki „sérstakur til-
gangur“ að leggja stund á eitthvað
vegna þess sjálfs? Af því, sem síðar
kemui', er ljóst, að hér er átt við „án
þess að hafa nokkui'n annan tilgang
með henni, ætla að nota liana til ein-
hvers annars“. Heldur höfundur
„Sóki-atesar“ því fram, að grísk heim-
speki og indversk hafi sama tilgang:
sjálfsþekkingu og hófsemi. Þetta er
mjög hæpin fullyrðing um gríska
heimspeki almennt. Mikið af grískri
heimspeki er kenningar urn efnisheim-
inn, tilraunir til að setja fram alls-
herjar náttúrulögmál og kemur ekkert
sjálfsþckkingu eða hófsemi við. Á
þetta allra sízt við fyrstu gi'ísku nátt-
úruspekingana. Tel ég rétt að taka
það einmitt fram, þar sem þetta til-
gangsspjall er sett fram í sambandi
17