Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.06.1958, Blaðsíða 56

Cézanne fórnað honum öllu? Það er áreið-
anlega ekki vegna þess að liann bauð mönn-
um að „nota kúlur, sívalninga og keilur á
náttúruna", að við lítum á hann sem arftaka
arkaisku listamannanna grísku og Piero della
Francesca. Snilligáfa hans hafnar ytraborð-
inu engu slður en helgilistirnar; og þegar við
okkur blasa allar þær aldir er höfnuðti því
í nafni Sannleikans sem þa:r boðuðti, er
okkur spurn, hvort hann hafni því ekki í
nafni Sannleika sem hann veit ekki af, en
helgaði lff sitt á sláandi hátt. ... Hann sá
deyja þau verk sem Michelangelo áleit ódauð-
leg. Hann vissi að þau höfðu legið í gleymsku
í meir en þúsund ár, að dómkirkjumar hafa
verið taldar barbarískar f fimm þúsund
ár. En þó Guð segði honum, að málverk
hans ættu ekki eftir að lifa, tryði hann hoti-
um ekki og færi með hann í Louvre. Ef
hann tryði honum, mundi hann ef til vill
hætta að mála; en það er engan veginn víst,
þvf þó hann máli til þess að verk hans og
nafn geymist f manna minnum, málar hann
einkum til þess að komast í þann heim sem
sameinar í hans augum Poussin og Tintoretto
— heim þar sem snilldarverkin afmarka ekki
ákveðna áfanga óhagganlegrar fortíðar, þvf
þar tekur Poussin ekki viB af Tintoretto, né
Cézanne sjálfur af Poussin; það er sá heimur,
þar sem Gúdea sameinast Kore frá Euþydikos
og Konungunum f Chartres, Pieta frá Avig-
non freskmálverkum Ajanta, og Vermeer
Rembrandt — f Hfi okkar er hann nálægð
þess sem ætti að tilheyra dauðanum.
Heimur sem við vitum að er til, en ekki
hvers eðlis er. Við skynjum hann eins og við
mundum skynja nálægð geysistórs, ramma-
lauss spegils af myndunum sem hann endur-
varpar. Okkur er að verða ljóst, að Vesturlönd
uppgötvuðu hann um leið og heim sögunnar,
og þessir erkifjendur sækja á þau, síðan
hætt var að skapa verk trúar, óraunveru-
leika og fegurðar, þegar þeim var báðum
skipað á æðri bekk; sfðan fjöldi heimspeki-
kerfa, er fela í sér þá tímatilfinningu sem
okkar tfmabil er gagntekið, eins og Austur-
lönd voru tilfinningu fyrir eilffðinni, hafa
gert tfmann að aðalviðmælanda mannsins.
Ef til vill mun fyrsta menning geimsins
semja fyrstu sögu mannkynsins. En „sam-
felld" saga, hvort sem hún er saga sigra
54
mannsins yfir náttúruöflunum eða þess
hvcrnig hann skapaði sjálfan sig, gerir ráð
fyrir framsókn, jafnvcl þó hún hafi kostað
harmþrungna afturkippi; f okkar listheimi
aftur á móti eru styttur dómkirknanna ekki
liður í þróun, sem „nær hámarki" með Nótt
Michelangelos; hún er engin framför frá
þeim, né frá Rénefer. Ef hún væri það, væru
þær ekki lengur snilldarverk, jafnvel ekki
listaverk; alla |rá tíð sem nienn héldu að
um framför væri að ræða, voru jrær það
ekki. Verkið rfs á sfnttm tfma og úr sfnutn
tíina, en það verður listaverk vegna þess sent
honunr er óháð.
„Ósamfellda" sagan, sú saga menningar-
skeiðanna sem fæðzt hefur með okkar öld,
svarar til gjörólíkrar tilfinningar fyrir fortfð-
inni: f samfelldu sögunni er Egyptaland vagga
mannkynsins; f hinni ósamfelldu mannkyn,
sem liðið er undir lok. Þegar ákveðinn agi
hugsunarinnar kemur í stað draumóra um
óspillta villimenn, Persa gamanleikjanna og
Kínverja veggskreytinganna, breytist fortfðin
sem við spyrjum, í ágengan spyrjanda. Þvf
Egyptinn (nema hann heiti Akhnaton ...)
„trúir" á menningu sína eins og hann trúir á
guðina, sem stjóma henni; jafnvel þó hann
breyti henni, umlykur hún hann eins og
vatnsbúr fisk og mótar hugarfar hans. Við
getum kynnt okkur Egyptaland sem söguleg-
an áfanga, en við uppgötvum þar einnig eitt
af þeim formum, sem mannkynið hefur tek-
ið á sig, einn af mörgum þróunarmó'gufetftum
mannsins. I leit okkar að manninum, eins og
í listheimi okkar, rennur hið elzta saman við
hið fjarskyldasta: þau þjóðfélög sem áður
voru kennd við villimenn, köllum við frum-
stæð. Við ætlumst til af sögu horfinna menn-
ingarskeiða og þjóðfræðirannsóknum á dauð-
vona þjóðum, að þær fræði okkur um hvað
maðurinn cr, þegar hann líkist okkur ekki.
En einnig hvað [>að er sem gerir hann
okkur lfkan að öðru leyti en því sem við-
kemur kvíða og hlátri, kynhvöt og hungri.
Sú víðáttumikla fortfð, sem við höfum eign-
azl, opinberar okkur tvo fasta þætti í mann-
inum: eðlishvatirnar og það að draga heim-
inn í efa. Menning er það sérstaka form
sem kemur fram, þegar sfðarnefndi þáttur-
inn hefur samhæft hinn fyrmefnda til þess
að tryggja samræmi þjóðar við alveruna —
DAGSKRÁ