Dagskrá: tímarit um menningarmál - 01.06.1958, Blaðsíða 68

heilagt og var upp með sér af. Og hver er sá,
sem ekki bregður ónotalega við, þegar stolt
hans er sært?
Þessi baráttuaðferð Halldórs hlaut óhjá-
kvæmilega að koma harðast við þá, sem þröng-
sýnastir voru og höfðu asklokið fyrir himin.
Þeir, sem byggt hafa um sig múr af smáborg-
aralegum hroka, þjóðernisrembingi og bók-
stafstrú, eiga erfitt með að fyrirgefa slíkum
manni. Þótt íslenzk þjóðmenning ynni margt
stórvirkið og næði furðulega háu stigi á ýms-
um sviðum, gat það ekki dulizt alþjóðlega
menntuðu skáldi, með víðan sjóndeildarhring,
á fyrsta fjórðungi þessarar aldar, að mörg voru
orðin örverpi þessarar gömlu menningar. Víða
blasti stöðnunin við skyggnu auga. H.K.L.
mun snemma hafa séð, að ef nýir menningar-
straumar í stjórnmálum, listum og tækni áttu
að ná til íslenzku þjóðarinnar, svo að eitt-
hvað munaði um, varð að ráðast hispurslaust
á lágkúruháttinn í hugsunarhættinum og smá-
borgaraskapinn: hugsunarhátt Dofrans. Og það
gerði hann því svikalaust og sveið víða undan,
og það svo, að enn er langt í land, að allir
landar hans fyrirgefi honum, þrátt fyrir Nó-
belsverðlaun og viðurkenningu heimsins.
En því er á þetta drepið hér, að meiri frið-
ur hefir verið um síðustu bók Laxness, Brekku-
kotsannál, en nokkra aðra bók hans. Henni
heyrist varla eða alls ekki hallmælt. Annállinn
virðist hafa orðið öllum hinn mesti aufúsu-
gestur. Hjá sumum minna þessar góðu við-
tökur helzt á fögnuð hins langlynda föður yfir
heimkomu glataða sonarins. Og í fyrsta skipti
í rithöfundarsögu Kiljans eru það nú aðrir
sem fagna nýrri bók hans meir en gantlir að-
dáendur hans. enda þótt þeir séu líka vel
ánægðir.
Hvað veldur því, að viðtökur Brekkukots-
annáls eru svo góðar og einróma: Er gleði
Islendinga yfir Nóbelsverðlaunum Laxness svo
einlæg og fölskvalaus, að þeir geti nú allir
sameinazt í viðurkenningu á verki hans og
yfirburðum?
Ekki held ég, að sú skýring sé einhlít. Það
er skáldverkið sjálft, eðli þess og yfirbragð,
sem mestu veldur. I Brekkukr.tsannál er nefni-
lega stormahlé. Bardagamaðurinn mikli slíðrar
sverð sitt um stund og tekur langspilið af
hillunni og lætur strjúka „hlýtt og hljótt hönd
við streng sem hlær í viðnum." Og svo haldið
sé áfram lýsingu Stephans G.: Ifvergi kemur
hetur i Ijós en í þessari bók, að skáldið hefir
66
„átt heiðra drauma vökunætur, séð með vin-
um sínum þrátt sólskins rönd um miðja nátt.“
En þó er það misskilningur þeirra, sem lítt
þekkja til skáldverka H.K.L., að þetta sé nýr
strengur á skáldskaparhörpu hans. Svo víða í
verkum hans má finna þessar fíngerðu og nær-
færnu sálarlífslýsingar hans, reistar á djúpum
og viðkvæmum skilningi á mannlegu eðli og
tilfinningum. Þau dæmi eru svo mörg. að ekki
er rúm til að benda á þau hér, enda óþarft.
Það fer þó víðs fjarri, að nokkurs staðar finn-
ist væmni eða ofhlaðin tilíinningasemi í þess-
um lýsingum, því að Kiljan er höfunda laus-
astur við þá hvimleiðu ókosti í ritum sínum.
Enda hefir hann manna bezt kennt þjóð sinni
og ungum höfundum, sem fylgja dæmi hans
og fyrirmynd, karlmannlegt æðruleysi. En hitt
er rétt að hvergi er þessi fínlega nærfærni og
hófsamlega ró ríkari en í Brekkukotsannál.
En óvarlegt held ég samt að sé, að þeir,
sem mest hafa kveinkað sér undan ádeilurit-
unt Kiljans og verst hafa þolað harða kenn-
ingu hans í fyrri verkunt, dragi þá ályktun af
þessari bók, að hann hafi með henni skipt al-
gerlega um tón og stefnu, að bardagamaður-
inn hafi nú slíðrað brandinn að fullu og öllu
og muni nú una við þýða ónta langspilsins það
sem eftir er ævi og starfs. Þeir gætu orðið fyr-
ir sárum vonbrigðum. Líklegra má telja, að
hér sé aðeins um stormahlé að ræða, eins og
minnzt var á áðan. Við lestur Brekkukots-
annáls finnst mér stundum eins og skáldið
sé að Ijúka gamalli skuld, staldri við á há-
tindi líís sins og starfs um stund og líti um
öxl, í friði og sátt við löngu iiðna fortíð.
Oðrum þræði mætti kalla Brekkukotsannál
söguna um blekkinguna miklu, lífsblekking-
una. Saga og tilvera Garðars Hólms, heims-
söngvarans mikla, er ein blekking frá upphafi
til enda. Undir hana hillir eins (g þokubakka
í hafi, að baki sólglitaðra sunda. Sagan sker
ekki úr því fyrir lesanda sinn, hvort til þess
er ætlazt, að atburðarásin bíti í sporð sér,
hvort æska Álfgríms, drengsins í Brekkukoti,
sé upphaf sams konar blekkingar og líf pilts-
ins úr Hríngjarabænum varð. Álfgrímur virð-
ist stundum vera eins konar skuggi af örlög-
um Garðars Hólm. Ósjaldan sér Garðar sjált-
an sig í persónu Alfgríms: „Hann horfði á
mig í leiðslu og endurtók nafn mitt fyrir
munni sér: Alfgrímur; sá sem býr eina nótt
með álfum. Alfgrímur — það sem við hefðum
allir átt að heita." (Bls. 96). — „Ég er að
DAGSKRÁ