SunnudagsMogginn - 22.04.2012, Blaðsíða 30

30 22. apríl 2012
Á
fyrstu árum nýrrar aldar varð
atvinnulífið stöðugt um-
svifameira í fjármögnun menn-
ingarstarfsemi. Það var ekki af
einskærri góðsemi heldur töldu mörg fyr-
irtæki það sér til framdráttar að verða fjár-
hagslegur bakhjarl menningarlífsins.
Stundum gengu þau of langt í kröfu um
endurgjald svo jaðraði við smekkleysi en í
megindráttum var það jákvætt að fyr-
irtækin sýndu menningunni slíkan áhuga.
Þetta átti auðvitað sérstaklega við um
bankana, sem vissu ekki aura sinna tal, eins
og þekkt er, en önnur stór fyrirtæki komu
hér líka við sögu, skipafélög, símafyrirtæki
og fleiri aðilar.
Án þeirra fjármuna, sem þannig runnu
frá atvinnulífinu til menningarinnar, hefði
menningarstarfsemi á Íslandi verið fá-
brotnari fyrir og eftir aldamót. Þess vegna
hafði fall bankanna og efnahagshrunið í
kjölfarið ekki bara áhrif á lífskjör fólksins í
landinu og hag heimila og fyrirtækja.
Hrunið hlýtur að hafa haft mjög af-
drifaríkar afleiðingar fyrir menningarlífið
og kippt að verulegu leyti grundvellinum
undan fjármögnun þess.
Það er hins vegar umhugsunarefni að um
þennan hliðarþátt hrunsins hefur lítið sem
ekkert verið rætt. Það hefur ekki komið til
umræðu, hvort opinberir aðilar, bæði ríki
og sveitarfélög, ættu að hlaupa undir bagga
með þessari starfsemi í ríkara mæli en verið
hefur. Kannski er ástæðan fyrir því sú, að
öllum er ljóst að í þá sjóði hefur ekkert ver-
ið að sækja síðustu þrjú árin.
Fyrir hrun voru listamenn og menning-
arfrömuðir á stöðugri ferð á milli aðila, sem
hugsanlegt var að vildu leggja fé í einstaka
menningarviðburði. Eftir hrunið er þetta
sama fólk enn á ferð en munurinn er sá, að
nú er þyngra undir fæti og nánast ómögu-
legt í mörgum tilvikum að finna aðila, sem
eru aflögufærir í þessum efnum. Það er
kominn tími til að opinberar umræður fari
fram um það hvernig koma á fjármögnun
menningarstarfsemi fyrir í framtíðinni.
Það er aðdáunarvert hvað listamenn,
sem þurfa helzt að geta helgað sig list-
sköpun eingöngu, hafa verið duglegir við
að afla fjár til að halda hér uppi blómlegu og
öflugu menningarlífi. En það er til mikils
mælzt að þeir þurfi að verja jafn miklum
tíma og raun ber vitni í fjáröflun.
Fyrst eftir hrun var nærtækast að líta svo
á, að ekki væri um annað að ræða en að op-
inberir aðilar tækju menninguna upp á sína
arma að langmestu leyti. En sennilega er
óraunsætt að ætla að það geti gerzt. Bæði
ríkissjóður og sjóðir sveitarfélaga verða
mörg ár að vinna sig út úr þeirri stöðu, sem
þeir hafa komizt í vegna atburða undanfar-
inna ára. Opinber fjárframlög til menning-
armála hafa alltaf verið umdeild, eins
skrýtið og það nú er.
Það fyrirkomulag, sem hér var orðið til
fyrir hrun, að menningarlífið ætti allt undir
geðþótta þriggja banka fyrst og fremst og
nokkurra annarra fyrirtækja, var ekki
endilega eftirsóknarvert eða heilbrigt. Þó er
það svo að um allan heim hafa stór fyr-
irtæki og/eða eigendur þeirra lagt fram
mikla fjármuni til að standa undir menn-
ingarstarfsemi. Stundum gera þeir það af
meiri rausnarskap en umsjónarmenn op-
inbers fjár telja sér heimilt. Fyrir nokkrum
dögum dó í Danmörku 98 ára gamall mað-
ur að nafni Arnold Mærsk Mc-Kinney
Möller. Hann gaf dönsku þjóðinni glæsilegt
óperuhús fyrir nokkrum árum.
Er til einhver önnur leið en við kynnt-
umst hér fyrir hrun til þess að auðvelda að-
komu atvinnulífsins að fjármögnun menn-
ingarstarfsemi?
Spurning er, hvort fyrirtækin í landinu,
stór og smá, ættu að sameina krafta sína á
þessum vettangi í stað þess að sitja hvert í
sínu horni og afgreiða beiðnir sem til þeirra
berast með ýmsum hætti m.a. vegna per-
sónulegra tengsla og kunningsskapar eða
vegna sérstakra áhugamála stjórnenda
sinna á tilteknum sviðum menningarlífs-
ins.
Með sameinuðu átaki gæti atvinnulífið
byggt hér upp mjög öflugan menning-
arsjóð, sem hefði burði til að takast á við
mun stærri verkefni en hvert og eitt fyr-
irtæki fyrir sig hefur bolmagn til. Og
kannski ekki fráleitt að ætla að svonefndir
aðilar vinnumarkaðar gætu tekið þar
höndum saman. Verkalýðshreyfingin á sér
langa sögu í stuðningi við menningar-
starfsemi á sína vísu. Það var ekki að tilefn-
islausu að Ragnar Jónsson í Smára gaf Al-
þýðusambandi Íslands hið mikla
málverkasafn sitt.
Okkar bíða gífurleg verkefni í menning-
armálum, annars vegar að gefa núverandi
kynslóð listamanna tækifæri til að koma
listsköpun sinni á framfæri en hins vegar og
ekki síður að varðveita menningararf lið-
inna tíma, ekki bara fyrri alda, heldur líka
verk listamanna okkar á 20. öldinni. Þar
þarf samskiptatækni nútímans að koma við
sögu eins og áður hefur verið fjallað um hér
á þessum vettvangi.
Við ráðumst ekki í stór verkefni á sviði
menningar vegna þess, að fjármagnið er
ekki til. Hver á að standa fjárhagslega að
baki listdanssýningu, sem byggist á tónlist
Atla Heimis Sveinssonar við Tímann og
vatnið og endurspeglar þá ástarsögu, sem
sumir segja að liggi að baki hinu mikla
verki Steins Steinars? Það gæti öflugur
menningarsjóður atvinnulífs og verkalýðs-
félaga gert, svo dæmi sé tekið.
Hver á að standa að útgáfu á tónverkum
tónskálda okkar á 20. öldinni, bæði á nót-
um og í flutningi? Það mun ríkissjóður Ís-
lands aldrei gera og heldur ekki einstök ís-
lenzk fyrirtæki. Hver á að verða bakhjarl
framsóknar Víkings Heiðars í alþjóðlegum
tónleikahúsum, þar sem hann á heima?
Það eru verkefni af þessu tagi, sem eng-
inn einn aðili hér ræður við. En með sam-
eiginlegu átaki er það hægt.
Þetta er sett fram hér forystumönnum
atvinnulífs og verkalýðshreyfingar til íhug-
unar.
Menningarstarfsemi og atvinnulífið – nýjar leiðir?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Uppi varð fótur og fit á þessum degi fyrir 29árum þegar vestur-þýska fréttatímaritiðDer Stern upplýsti að það hefði undir hönd-um ósviknar dagbækur sjálfs Adolfs Hitlers,
alls sextíu stykki, sem aldrei hefðu komið fyrir sjónir al-
mennings. Hafði tímaritið greitt tæplega níu milljónir
þýskra marka fyrir dagbækurnar, sem náðu yfir árin
1932 til 1945, og fékk í kaupbæti sérstakt bindi um flug-
ferð Rudolfs Hess til Bretlands1941. Sú ferð hafði sem
kunnugt er þann tilgang að semja frið við Breta áður en
Þjóðverjar réðust inn í Sovétríkin. Sú umleitan rann út í
sandinn þegar Hess var tekinn höndum.
Ýtarleg grein um dagbækurnar birtist í Der Stern
þremur dögum síðar en einn blaðamanna þar á bæ, Gerd
Heidemann, kvaðst hafa fengið þær frá Austur-
Þýskalandi, þaðan sem „dr. Fischer“ nokkur hafði
smyglað þeim. Hermdi sagan að dagbækurnar hefðu
leynst innan um digra skjalabunka í flugvél sem fórst í
Börnersdorf nærri Dresden í apríl-mánuði 1945 eða um
sama leyti og Hitler féll fyrir eigin hendi.
Það tók útgáfufélag Der Stern, Gruner & Jahr, hálft
annað ár að safna dagbókunum saman og að undan-
genginni rithandargreiningu þriggja sérfræðinga í Evr-
ópu og Bandaríkjunum, sem allir komust að þeirri nið-
urstöðu að skriftin væri Hitlers, var tímaritið ekki í
nokkrum vafa um að þær væru ósviknar. Der Stern sat á
„sprengju“ og fyrir vikið var ákveðið að bíða með frek-
ari greiningu á dagbókunum, auk þess sem öllum sér-
fræðingum um seinni heimsstyrjöldina var meinaður
aðgangur að þeim, af ótta við að efni bókanna læki út.
Virtir sagnfræðingar á vegum tveggja erlendra fjöl-
miðla, breska dagblaðsins Times og bandaríska tíma-
ritsins Newsweek, Hugh Trevor-Roper og Gerhard
Weinberg, fengu að blaða lítillega í dagbókunum en
bæði rit höfðu áhuga á að bjóða í birtingarréttinn.
Fulltrúar beggja voru fyrir sitt leyti sáttir, efuðust ekki
um að dagbækurnar væru raunverulega frá Hitler
komnar.
Ekki voru allir jafnsannfærðir. Helmut Schmidt, fyrr-
verandi kanslari Þýskalands, neitaði að trúa því að bæk-
urnar væru ósviknar og talað var um samsæri af hálfu
stjórnvalda í Austur-Þýskalandi og Sovétríkjunum,
annaðhvort til að reka fleyg á milli Vestur-Þjóðverja og
bandamanna þeirra eða til að tryggja gjaldeyristekjur.
Á blaðamannafundi sem haldinn var þegar tölublaðið
kom út snerust vopnin líka í höndum Der Stern. Tre-
vor-Roper og Weinberg viðruðu að vísu sín sjónarmið
en eftir að rithöfundurinn David Irving stóð upp og veif-
aði ljósmynd af falsaðri dagbók Hitlers, sem hann full-
yrti að kæmi úr sömu átt og dagbækur Der Stern, runnu
tvær grímur á viðstadda. Í kjölfarið rannsakaði vestur-
þýska þjóðskjalasafnið bækurnar og komst að þeirri nið-
urstöðu á innan við tveimur vikum að þær væru gróflega
falsaðar. Reyndust bækurnar skrifaðar á nýlegan pappír
með nýlegu bleki og útbíaðar í staðreyndavillum. Inni-
haldið hafði að stórum hluta verið afritað úr bók sem
innihélt ræður Hitlers. Þetta var síðar staðfest af sér-
fræðingi í Lundúnum, auk þess sem rithandarsérfræð-
ingurinn Kenneth W. Rendell var þeirrar skoðunar að
bækurnar væru hreint ekki vel falsaðar.
Gabbið var þeim mun betra og skömm Der Stern var
mikil, ekki síður The Times og Newsweek. Sögðu rit-
stjórar allra þessara miðla upp störfum í kjölfarið. Þá
voru Trevor-Roper og Weinberg rúnir trausti.
Lögreglurannsókn leiddi í ljós að alræmdur falsari í
Stuttgart, Konrad Kujau, hafði falsað dagbækurnar og
blaðamaður Der Stern, Gerd Heidemann, verið í vitorði
með honum. Hlutu þeir 42 mánaða fangelsi hvor. Lítið
fannst af fénu sem Der Stern hafði greitt fyrir bækurnar
en athygli vakti að Heidemann var a.m.k. tveimur vill-
um á Spáni og tveimur sportbílum ríkari.
orri@mbl.is
„Dagbækur
Hitlers“
finnast
Hin fræga forsíða Der Stern frá 1983.
’
Það tók útgáfufélag Der Stern, Gruner &
Jahr, hálft annað ár að safna dagbók-
unum saman.
Adolf Hitler reyndist ekki vera höfundur dagbókanna.
© CORBIS
Á þessum degi
22. apríl 1983