Morgunblaðið - 10.05.2012, Blaðsíða 28

28 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 2012
Myndir og texti: Sigurður Ægisson
sae@sae.is
Hafrannsóknastofnunin hefur allt frá
árinu 1994 kannað árstíðabundna út-
breiðslu og far skíðishvala við Ísland
með aðstoð gervitunglasenda. Verk-
efnið er unnið í samstarfi við vís-
indamenn frá grænlensku nátt-
úrufræðistofnuninni og
Dýralæknaháskólanum í Noregi sem
framleiða merkin og festibúnaðinn.
Notuð er sérútbúin loftbyssa og til
þessa hafa merki verið sett á allar
þær fimm tegundir sem hér við land
eru, þ.e.a.s. hnúfubak, hrefnu, lang-
reyði, sandreyði og steypireyði. Hafa
rannsóknir nú þegar varpað nýju ljósi
á ýmsa þætti er tengjast viðveru og
fartíma hvala við landið og m.a. gefið
fyrstu vísbendingar um aðsetur
hrefnu að vetrarlagi. Sú var merkt í
Faxaflóa 27. ágúst 2004 og hafði í des-
ember sama ár farið fram hjá Azor-
eyjum og Kanaríeyjum og djúpt vest-
ur af ströndum Afríku norðvestan við
Grænhöfðaeyjar.
Einnig hafa skíðishvalir verið
merktir í Eyjafirði, í Skjálfandaflóa
og í Ísafjarðardjúpi, auk þess sem eitt
dýr var merkt í loðnuleiðangri á R/S
Árna Friðrikssyni RE 200.
Leitað svara
Í grein sem Gísli A. Víkingsson
hvalasérfræðingur ritaði um þetta
efni og sem birtist á prenti árið 2010,
kemur fram að verið sé að leita svara
við eftirfarandi rannsóknaspurn-
ingum: Hvenær koma hvalirnir á vor-
in og hvenær fara þeir á haustin?
Hvar halda þeir til á veturna? Hópast
þeir saman á afmörkuðum æxlunar-
stöðvum eða eru þeir dreifðir um
stærra svæði? Hvaða leið ferðast þeir
til og frá íslensku hafsvæði? Hve
hratt fara þeir? Fara þeir í hópum?
Eru dýrin staðbundin hér á sumrin?
Er hægt að tengja ferðir þeirra fæðu-
framboði? Og er samgangur við hvali
sem teljast til annarra stofna í Norð-
ur-Atlantshafi?
Nýjasti leiðangurinn
Föstudaginn 4. maí síðastliðinn var
nýjasti leiðangurinn gerður í því
augnamiði að koma merkjum á tvær
hrefnur í Faxaflóa, og fékk tíð-
indamaður Morgunblaðsins að slást
með í þá för. Ástæðan fyrir því að
ákveðið var að ráðast í þetta verk er
sú að svo virðist sem hrefna komi oft í
talsverðu magni í Faxaflóa í apríl en sé
fáliðaðri í maí og fjölgi aftur eftir það,
þótt ekki sé þetta einhlítt. Hugmyndin
var sumsé að kanna ferðir dýranna
þarna yfir sumarið. Undanfarin ár
hefur verið minna um hrefnu á land-
grunninu en var fyrir talningu árið
2007. Álíta sérfræðingar að þessi
fækkun endurspegli breytingar á út-
breiðslu sem aftur tengjast minna æti,
sérstaklega sandsíli sem hefur verið
lítið undanfarin ár með alvarlegum af-
leiðingum fyrir sjófugla, a.m.k. sunn-
anlands, eins og kunnugt er.
Ekki tókst að skýra þessa meintu
breytingu á útbreiðslu í umræddri
talningu, því ekki náðist að telja á
ýmsum líklegum svæðum fyrir norðan
Ísland og við strendur Austur-
Grænlands. Merkjunum var einnig
ætlað að gefa vísbendingar um þetta.
Nota átti nýja gerð þeirra sem, auk
þess að gefa upplýsingar um staðsetn-
ingu hvalsins, skráir þrýsting á hverj-
um tíma og sýnir því köfunarhegðun
dýrsins.
Úr Reykjavíkurhöfn var lagt upp úr
klukkan 6 að morgni á Ingólfi ÍS, sem
komið hefur að þessari rannsókn áður,
bæði syðra og á Ísafjarðardjúpi. Skip-
stjóri var Hafsteinn Ingólfsson. Skot-
maðurinn, Tryggvi Sveinsson, er skip-
stjóri á Einari í Nesi EA 49, báti
Hafrannsóknastofnunarinnar á Ak-
ureyri. Þeir félagar höfðu dagana á
undan reynt að athafna sig á Faxaflóa
í þessu skyni en ekki gengið vel enda
bræla og erfitt um vik. Umræddan
dag var hins vegar rjómablíða lengst
af, en þó ekki á vísan að róa þar sem
hrefnan er annars vegar, því hún er
bæði lipur og hraðskreið.
Mistókst að merkja
Þrátt fyrir 12 tíma útiveru náðist
ekki að koma merkjunum á sinn stað,
þótt vítt og breitt væri siglt og í tví-
gang væri hleypt af; í fyrra skiptið bil-
aði loftþrýstingurinn, svo að nægileg-
an kraft vantaði til að koma pílunni á
leiðarenda og í hitt skiptið geigaði
skotið. Nóg var samt af hval í flóanum,
að minnsta kosti 10-15 dýr, en þau
voru afar stygg, og það svo að undrun
vakti.
Til að unnt sé að fýra verður að und-
irbúa það vel, reikna út stefnu hvalsins
og sigla hárnákvæmt í sömu átt, en
nálgast hann líka jafnt og þétt uns
réttri fjarlægð er náð, sem helst má
ekki vera meiri en 25 metrar. Oft er
þá stefnt að því að ná honum í þriðju
öndun. En einhverra hluta vegna var
hann farinn í köfun eftir óvenjustutta
viðveru í yfirborðinu og var lengi
niðri. Mikið líf var í flóanum, enda
lóðaði víða á sandsíli, og hvalirnir því í
góðu æti.
Næst er það Eyjafjörðurinn
Hafrannsóknastofnunin mun ekki
glíma við hrefnur í Faxaflóa í bráð.
Næsta skref er að reyna að koma
merkjunum tveimur á stöllur þeirra í
Eyjafirði í þessum mánuði eða næstu
tveimur eða þremur. Takist það verð-
ur áhugavert að fylgjast með útkom-
unni á http://www.hafro.is, þar sem
margvíslegan fróðleik er nú að hafa
um þær tegundir sem búið er að
merkja.
Lokaorðin hér á Gísli A. Víkings-
son, sem í áðurnefndri grein frá 2010
ritar: „Segja má að notkun
gervitunglasenda til að fylgjast með
ferðum hvala sé enn á tilraunastigi.
Þrátt fyrir takmarkað umfang, hafa
tilraunir þessar nú þegar skilað
áhugaverðum og óvæntum nið-
urstöðum þótt augljóslega sé hér ein-
ungis um að ræða fyrstu hænufetin á
þessari braut. Með frekari tækni-
framförum á næstu árum er þess
vænst að þekking manna á ferðum
hvala við Ísland, og samgang þeirra
við hvali annars staðar í Norður-
Atlantshafi, aukist til mikilla muna
með aðstoð þessarar tækni.“
Með byssuna Skotmaðurinn mundar byssuna. Hún er knúin þrýstilofti.
Hrefnan
er lipur og
hraðskreið
 Fylgst með tilraunum til að merkja
hrefnur með gervihnattasendum
Í hvalaskoðun Hvalaskoðunarbátar voru um allan sjó.
Líf í sjónum Töluvert af hrefnu var á
Faxaflóa 4. maí síðastliðinn. Hér má sjá
eina í forgrunni og aðra nokkuð fjær,
ef grannt er skoðað. Reykjavík í baksýn.