Helgafell - 01.05.1945, Blaðsíða 12

8
HELGAFELL
vorhugur mikill og vilji til umbóta, en forsjáin ekki ætíð að sama skapi,
og skal það raunar ekki lastað. Hitt var þeim ljóst, að staðgóð þekking
á náttúru landsins og högum þjóðarinnar væri sá grunnur, sem reisa yrði
á allar þær umbætur, er þeim voru efst í huga. Sést þetta skýrt á bréfi
þeirra til presta og prófasta. Þar segir svo:
,,Það er harla áríðandi hverri þjóð að þekkja til hlítar land það, sem
hún býr í, og ástand sjálfrar sín í öllu tilliti; en það getur hún því aðeins,
að rétt og greinileg lýsing á landinu og þjóðinni hafi verið samin og sett
á bækur, er síðan komi í almennings hendur. Vér Islendingar höfum ekki
hingað til eignazt neitt þess konar rit um land vort og sjálfa oss, því það,
sem ritað hefur verið í þessari grein, er víða á dreif í bókum og bréfasöfn-
um, og myndi ekki heldur hrökkva mikið til nákvæmrar lýsingar á land-
inu og þjóðinni, þótt það væri allt komið á einn stað.“
Þetta er sameiginleg skoðun nefndarmannanna, og munu fáir treystast
til þess að andmæla henni nú. En skilningur Jónasar stóð þó enn dýpra.
Honum var gefin skyggni skáldsins, svo að hann sá, að þjóðin þurfti ekki
aðeins að kynnast landinu til þess að hún byggi þar betur, heldur fyrst og
rremst sér til sálubóta. í bréfi, er hann ritaði Konráði Gíslasyni nokkrum
árum síðar, farast honum orð á þessa leið:
,,Höfum við ekki sagt, að landið er fagurt og frítt, hefur þú ekki sagt
það sjálíur ? En hver skilur fegurðina nema hann geti notið náttúrunnar
jafnframt með viti og þekkingu; því eintóm mannleg tilfinning, sem lifað
hefur í okkar unglingum, deyr út með líkamanum, ef hún er ekki studd
við þekkingu og djúpa ást á útborði andans.“
Jónasi er hér allmikið niðri fyrir, enda virðist mér hann segja hug sinn
meira en honum er títt, og kenning hans er þessi: Menn þurfa að þekkja
landið til þess að skilja fegurð þess og geta notið hennar til fulls.
II.
Tillaga Jónasar um íslandslýsingu var merkilegt nýmæli á sinni tíð.
ekki sízt fyrir þá sök, að hún olli tímahvörfum í ævi hans sjálfs. Hún var
teningur, er örlögin urpu og úrslitum réð um framtíð hans.
Þegar hér var komið, stóð hann á þrítugu. Undanfarin fjögur eða fimm
ár hafði hann stundað náttúrufræðinám við Hafnarháskóla og var orðinn
vel að sér í þeim greinum, einkum dýrafræði og jarðfræði, en hafði þó ekki
lokið prófi. Nú voru námsstyrkirnir þrotnir, efni engin, og náttúrufræði-
þekkingin varð lítt í aska látin. Gat hann því ekki verið öllu lengur í Höfn,
nema eitthvað legðist til með atvinnu, en ekki horfði vænlega um það fyrir
próflausan, íslenzkan náttúrufræðing og skáld. Hér heima var ekki heldur til
mikils að sjá nema nokkurra prestsembætta. Þarna stóð hann því uppi
milli námsáranna og óvissrar framtíðar.
Sumarið áður, 1837, hafði Jónas ferðazt um ísland og fengizt nokkuð
við rannsóknir. Fýsti hann nú mjög að halda þeim áfram, sem von var,