Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.09.2012, Blaðsíða 54

Upphaf og endir þess angamannfræðinnar, sem kallamætti kynþáttafræði, er
viðfangsefni sýningar Ólafar Nordal
í Listasafni Íslands. Á sýningunni
eru annars vegar myndir af af-
steypum, sem franskur leiðangur
gerði af Íslendingum um miðja
nítjándu öld og rykfallið hafa í
kompum í París og Las Palmas á
Kanaríeyjum áratugum saman. Hins
vegar eru ljósmyndir af lífsýnasafni
og gögnum, sem Jens Pálsson, dokt-
or í mannfræði, safnaði saman í
rannsóknum sínum á síðari hluta 20.
aldar þegar þessi fræði voru að líða
undir lok. Þau gögn eru ekki heldur
til sýnis og liggja nú í kössum í
geymsluhúsnæði Háskóla Íslands.
Kveikjan var saga um að afsteypu
af Birni Gunnlaugssyni, stærðfræð-
ingi og forföður Ólafar, sem gerð
hefði verið í Íslandsför fransks leið-
angurs, væri að finna á Mann-
fræðisafninu í Las Palmas á Kan-
aríeyjum. Á sýningu Ólafar er mynd
af afsteypunni af Birni Gunnlaugs-
syni úti undir berum himni með lit-
skrúðug hús Las Palmas í baksýn.
Sumarið 1856 kom til Íslands
franskur leiðangur undir forustu
Jeromes Napóleons, bróðursonar
Napóleons Bonapartes. Hann stund-
aði meðal annars mannfræðirann-
sóknir og voru teknar gifsafsteypur
af 13 Íslendingum.
Litu niður á þessa þjóð
„Karlarnir voru valdir eftir stétt,
einn stórbóndi, tveir sjómenn, véla-
maður frá innréttingunum og síðan
einn menntamaður,“ segir Ólöf. „En
konurnar voru allar þjónustustúlk-
ur. Strax þarna er kynþáttahyggjan
orðin áberandi. Þarna kemur skip
með þessum göfugu mönnum, allt
mennta- og aðalsmenn í hálfgerðri
skemmtiferð, sem einnig var vís-
indaferð, en var fyrst og fremst af
pólitískum toga. Þeir eru komnir á
svæði í norðri, sem er á miklu
lægra menningarstigi en þeir. Þeir
litu niður á þessa þjóð og vildu fá
hana og eiga, enda var erindið að
koma upp herstöð á Íslandi.“
Einn þeirra Íslendinga, sem urðu
á vegi leiðangursins, var Björn
Gunnlaugsson stærðfræðingur og
forfaðir Ólafar eins og áður segir.
„Hann naut þess að hitta þá því að
hann var svo mikill vísindamaður
sjálfur,“ segir Ólöf. „Hann gerði
fyrsta landakortið af Íslandi og orti
ljóðabálkinn Njólu til að kenna al-
þýðu fólks stjörnufræði og fólk
lærði hann utanað.“
Ólöf bendir á að leiðangur
Napóleons var farinn í árdaga
mannfræðinnar. „Það gilda
ákveðnar reglur, en fræðigreinin er
ekki farin að mótast,“ segir hún. „Á
þessum árum eru þeir til dæmis ný-
búnir að finna Neanderdalsmanninn
og átta sig á muninum á honum og
nútímamanninum.“
Í för Napóleons voru ákafir vís-
indamenn sem unnu í anda upplýs-
ingarinnar. Síðan var öllum af-
rakstri ferðarinnar safnað saman,
steinum, mælingum, skrám, ljós-
myndum og máluðum myndum og
gifsafsteypunum af innfæddum og
settar til sýnis í Palais Royal í París
1856 undir heitinu Musée Isl-
andique, sem einnig er yfirskrift
sýningar Ólafar. „Það er skrítið að
sjá þessi verk,“ segir hún. „Nálægð-
in við þetta fólk verður svo mikil
þótt það sé langt í burtu í tíma.“
Af konunum var tekin afsteypa af
höfði, hendi, fæti, brjóstum og nafla,
en af höfði, hendi,
fæti og búk karl-
anna. Þetta var
kerfisbundið og
eins var gert við
þjóðflokka annars
staðar á jaðrinum.
„Það einkennilega er að við það
að skoða þessar afsteypur dettur
maður inn í klassíkina,“ segir Ólöf.
„Þær kalla fram tengingu aftur í
grískar styttur.“
Upphaf og endir fræða
Hjá Jens Pálssyni er hins vegar far-
ið að „saxa mannslíkamann niður í
frumeindir sínar“, eins og Ólöf
orðar það. Þann hluta sýningarinnar
kallar hún Das Experiment Island,
sem var heiti fyrirlestrar, sem Jens
hélt 1983 á mannfræðiráðstefnu í
Grikklandi. Undirtitillinn var Tilurð,
þróun og stöðnun íslensku þjóð-
arinnar.
„Hugmyndina kveikti endur-
minning um frétt í Ríkissjónvarpinu
þar sem sagði frá rannsóknum Jens
á Suðurlandi,“ segir Ólöf. „Einnig
var mikið skrifað um hann í Morg-
unblaðið vegna þess að mágur hans
var ritstjóri, en gagnrýnendur hans
skrifuðu í Þjóðviljann. Mér finnst
hins vegar merki-
legt hvernig þessir
tveir hlutar sýning-
arinnar tala saman.
Sömu minnin koma
fyrir og hugsunin er
lík þótt hundrað ár
séu á milli þess sem afsteypurnar
voru gerðar og Jens byrjar. Sýn-
ingin sýnir hvernig þessi vísindi
þróast og líða undir lok. Gögn Jens
gætu verið með þeim síðustu, sem
voru gerð, og eftir þetta hættir
þessi mannmælingafræði eiginlega
að vera til.“
Jens lærði í Bandaríkjunum og
Svíþjóð og lauk doktorsverkefni
sínu í Þýskalandi. Þar hafði hug-
myndafræði nasista og áhersla
þeirra á kynþáttafræði, Rassen-
kunde, komið óorði á vísindin. Ilse
Schwidetzky, sem hafði verið sam-
starfsmaður eins helsta hugmynda-
fræðings nasista um kynþátta-
hyggju, þurfti að sverja af sér
nasismann. Hún var leiðbeinandi
Jens, en ekkert bendir til annars en
að hann hafi talið skýran grein-
armun á fræðilegum áhuga á kyn-
þáttum og hugmyndafræði nasism-
ans.
Öll vísindi eru pólitísk
„Það er eins og þýsku vísindamenn-
irnir hafi fundið þarna farveg til að
nota fræði sín, kenningar og að-
ferðafræði, sem þau hefðu ekki get-
að notað annars staðar án þess að
vekja einhver tengsl, og hann fær
gríðarlegan stuðning frá Þjóð-
verjum,“ segir Ólöf. „En á Íslandi
er eitthvert sakleysi, sem gefur
ópólitískt yfirbragð, en auðvitað er
það ekki svo. Öll vísindi eru pólitísk.
Við vitum af hverju þeir voru að
mæla manninn. Það var til þess að
sanna að hvíti kynstofninn væri
sterkastur. Og Jens er fagnað hér
vegna þess að við erum að byggja
upp nýja þjóð, sem þurfti að fá
sönnun fyrir því að hún væri sterk
og heilbrigð og gæti hugsað sjálf-
stætt. Líklega hefur Jens líka áttað
sig á að fræði hans voru að fjara út
og um leið og erfðaefnið uppgötv-
aðist voru það endalokin.“
Ljósmyndirnar af gögnum Jens
sýna hversu umfangsmiklar mæl-
ingar hans og rannsóknir voru.
„Hann mældi tugþúsundir Íslend-
inga,“ segir Ólöf. „Hann mældi til
dæmis alla Þingeyinga og leitaði þá
uppi um landið.“
Ólöf segir að spurningin hvernig
Íslendingar skilgreini sig sem þjóð
sé sér mjög ofarlega í huga. „Þjóð-
arhugtakið er í raun fremur nýtt, en
við byggjum sjálfsmynd okkar mjög
á því að vera þjóð. Við þurfum alltaf
að endurskilgreina okkur sem þjóð.
Ég hef notað ýmis tákn, sem haldið
var að okkur þegar við vorum að
alast upp og áttu að vera sannleikur
og reynt að kryfja og koma mínum
efasemdum á framfæri. Margt af
þessu er á mörkum þess að vera
vísindi og list. Það sést á því hvern-
ig afsteypur franska leiðangursins
kallast á við klassíska list og líka í
því hvernig Jens vinnur eins og
listamaður í söfnun sinni á gögnum.
Og það vill svo til að einmitt þessi
samruni vísinda og lista er mjög of-
arlega á baugi í myndlist samtím-
ans.“
Homo Islandicus
Málþing verður haldið um sýningu
Ólafar undir yfirskriftinni Homo
Islandicus í Listasafni Íslands í dag,
laugardag, frá kl. 11 til 13.
„Ég hef mikið notað þau tákn, sem haldið var að okkur þegar við vorum að alast upp og áttu að vera sannleikur
og reynt að kryfja og koma mínum efasemdum á framfæri,“ segir Ólöf Nordal.
Morgunblaðið/Golli
ÓLÖF NORDAL SÝNIR Í LISTASAFNI ÍSLANDS
GIFSAFSTEYPUR AF ÍSLENDINGUM Í GEYMSLUM Í PARÍS OG
LAS PALMAS OG LÍFSÝNI TUGÞÚSUNDA ÍSLENDINGA Í
GEYMSLUM HÁSKÓLA ÍSLANDS ERU EFNIVIÐUR SÝNINGAR
ÓLAFAR NORDAL Í LISTASAFNI ÍSLANDS.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Á mörkum
þess að vera
vísindi og list
* Við þurfumalltaf aðendurskilgreina
okkur sem þjóð.
Menning
54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. 09. 2012