Morgunblaðið - Sunnudagur - 25.11.2012, Blaðsíða 50

Viðtal
50 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25.11. 2012
H
alldór Laxness er ekki sá eini sem átti sögur
sem Auður Laxness vélritaði. Hún vélritaði
líka fyrir barnabarn sitt, Auði Jónsdóttur rit-
höfund, en skiljanlega var það sjálfsagður
fyrirmyndar-leikur að vélrita sögur á
Gljúfrasteini. Auður Laxness var klettur í lífi dótturdóttur
sinnar og amman á Gljúfrasteini er fyrirmynd að karakter í
nýútkominni skáldsögu Auðar auk þess sem móðir skáldkon-
unnar, Sigríður Halldórsdóttir, gegnir svipuðu hlutverki.
Sagan Ósjálfrátt er skrifuð undir formerkjum skáldskapar,
sem Auður viðurkennir þó að standi oft mjög nærri sannleik-
anum, enda sagan að vissu leyti leikur að mörkum skáld-
skapar og veruleika.
„Mamma sagði mér að skrifa um allt sem mig langaði að
skrifa, annars væri ég ekki skáld, og ég er afar heppin með
það. Hún er mjög örlát á sitt og stór manneskja almennt.
Hún sagði mér líka fullt af sögum sem ég hafði aldrei heyrt
og enduðu í skáldsögunni. Og ég varð margs vísari um
margt í kringum mig við tilurð hennar. Til dæmis hefði ég
sennilega aldrei vitað að hún hefði fengið fæðingarþunglyndi
nema af því að ég var að skrifa þessa bók,“ segir Auður. Í
bókinni tæpir hún meðal annars á fæðingarþunglyndi móður
og ömmu söguhetjunnar og leiðir líkum að því að sú reynsla
hafi markað líf þeirra beggja. Rithöfundurinn sjálfur upplifði
væg einkenni fæðingarþunglyndis og lýsir yfirþyrmandi til-
finningum nýbakaðrar móður í bókinni.
Aðalsöguhetjan er Eyja sem á mjög margt sameiginlegt
með Auði sjálfri og mikla samsömun má finna með mörgum
persónum í bókinni og fólki sem stendur nærri Auði, svo
sem móður og ömmu. Auk þeirra ganga langamma hennar,
systir og æskuvinkona aftur í mynd skáldsagnapersóna í
sögunni. Þar má einnig finna eiginmann líkan þeim sem
Auður giftist kornung og konurnar í fjölskyldunni vildu
forða henni frá. Frásögnin er hispurslaus og von að maður
spyrji sig hvort einhver verði ekki fúll þegar gengið er svo
nærri sannleikanum. Auður segir að hún yrði ekki hissa en
það verði þó ekki móðir hennar eða systir. „Gagga systir
hvatti mig einfaldlega til að ganga lengra – setja allt inn,
„eiturlyf og allt saman“, eins og hún orðaði það. En ég er
líka að fjalla um mjög viðkvæma hluti eins og snjóflóðin fyr-
ir vestan og þar vona ég að ég hafi stigið varlega til jarðar.
Fyrrverandi manninum mínum kynntist ég fyrir vestan en
skömmu eftir flóðin flutti ég vestur og bjó þar um tíma, líkt
og söguhetjan Eyja gerir. Auðvitað er þetta skáldsaga og ég
get aldrei sett mig í spor þeirra sem upplifðu það sem gerð-
ist og misstu sína nánustu. En í því sem lýtur að flóðunum
vona ég að ég hafi ekki sært neinn, það væri ólýsanlega leið-
inlegt ef maður hefði stigið ógætilega til jarðar. Þetta er þó
ekki saga um snjóflóðið, hvorki á Flateyri né í Súðavík, held-
ur er snjóflóð bakgrunnur í sögunni.“
Áttaði sig illa á Svíþjóðarferðinni
Kafli sem tengist snjóflóðunum, þegar Eyja gengur inn í
miðstöð aðstandenda sem sett er upp í Reykjavík eftir
mannskætt snjóflóð, er afar áhrifamikill en Auður var sjálf
stödd á þannig stað með æskuvinkonu sinni sem ólst upp á
Flateyri. Auður upplýsir að Kristín Eysteinsdóttir leikstjóri
ráðgeri að gera stuttmynd upp úr þeim kafla í bók Auðar.
„Mér þykir mjög vænt um það því mér finnst þurfa að flóð-
unum séu gerð svo miklu betri skil í okkar menningu. Ég
var fremur leið yfir því þegar bókin var komin í prentun að
ég hafði á síðustu stundu breytt því sem hafði allan tímann
staðið í sögunni; að tuttugu hefðu látist í snjóflóðinu, sem ég
byggi á, í að nítján hefðu farist. Ég fór að efast um að þetta
væri rétt stuttu áður en ég skilaði handritinu af mér og fann
grein úr gamalgrónum fjölmiðli á netinu þar sem greint var
frá því að nítján manns hefðu farist. Hins vegar þegar sú
grein birtist átti eftir að úrskurða lítið barn látið. Þetta var
þó mikilvæg áminning til mín um að ég var að skrifa skáld-
sögu, ekki raunsanna mynd af því sem gerðist. Þetta er
skáldsaga með stóru essi, alltaf örlítið á ská við veruleikann,
svo ekki sé meira sagt.“
Ósjálfrátt er tileinkuð móður Auðar en sagan er ákveðin
tilraun dóttur til að skilja af hverju líf móður þróaðist á þann
hátt sem það gerði. Móðir Eyju er alkóhólisti en í frásögn-
inni reynir Auður að má út þá einsleitu mynd sem samfélag-
inu er tamt að draga upp af alkóhólistum. Móðir hennar
sjálfrar skrifaði talsvert í blöðin um tíma, viðtöl og pistla, og
fór það ekki framhjá lesendum né þeim sem til hennar
þekktu og þekkja að þar fór djúpur húmoristi og eldklár
manneskja. Síðustu pistlar hennar birtust um það leyti sem
Auður fór sjálf að skrifa en í nýju skáldsögunni fleytir sögu
mömmunnar lauslega fram, allt frá því að amman fer til Sví-
þjóðar þegar hún er aðeins nokkurra vikna gömul.
„Kveikjan að kaflanum þegar amman fer til Svíþjóðar var
sú að ég fór aftur að glugga í ævisögu ömmu minnar. Þar
segir hún frá þessu sjálf en frásögnin er í anda þess hvernig
þessi kynslóð sagði frá; ekki verið að láta neina tilfinn-
ingasemi uppi. Konur gengu í gegnum mikla hluti en voru
oft einar með þá reynslu. Í ævisögunni er hún bara orðin
svolítið dauf, fer því til Svíþjóðar og barnið er eftir. Ég man
að þegar ég las bókina fannst mér þetta svo furðulegt og
ólíkt henni. Amma mín var móðurleg og umhyggjusöm kona
og þetta passaði hreinlega ekki við hana. Ég átti erfitt með
að skilja þennan kafla og fór því að spyrjast aðeins fyrir,
reyna að setja mig í hennar spor og skoða hvað hefði eig-
inlega gerst. Sennilega hefði ég ekki farið að spá í þetta
nema af því að ég upplifði þessar tilfinningar sjálf að ein-
hverju marki.“
Amma sem seildist langt í björgunaraðgerðum
Reynsla nöfnu hennar gat orðið ljós á stundum síðar meir.
Auður lýsir því þegar hún færði ömmu sinni þær fregnir að
hún væri ólétt. „Hún var þá að miklu leyti komin inn í sinn
eigin heim í ellinni en spyr mig samt: „Er það gott?“ Þau
viðbrögð sögðu mér ansi margt um hennar reynslu og ég
notaði þau í söguna. En hún sá að ég var glöð og að þetta
væru góð tíðindi fyrir mig og gladdist með. En svo fannst
mér mjög merkilegt að heyra aðra svipaða sögu af henni um
daginn, þar sem kona sem ég þekki fékk svipaða spurningu
og ég þegar hún tilkynnti henni óléttu sína. Það er svo ekki
fyrr en ég er farin að kafa ofan í þennan kafla í lífi ömmu
sem mamma segir mér sína sögu, sem ég hafði ekki hug-
mynd um. Mér hafði bara alltaf þótt svo sjálfsagt að mamma
ætti fjögur börn en ekki áttað mig á því að fyrstu tíu mán-
uðina í lífi barnanna sinna allra upplifði hún þessar óþægi-
legu tilfinningar. Alveg þannig að mennirnir hennar héldu
einfaldlega að hún væri eitthvað klikkuð. Í þessu sem öðru í
sögunni leyfi ég mér að setjast í skáldlegar stellingar og
nota skáldskapinn til að ímynda mér atburðarásina en ég er
samt allan tímann að reyna að skilja. Reyna að skilja til
dæmis af hverju kona sem er óvenjuflottur penni hættir að
skrifa.“
Bók Auðar barst úr prentun til Forlagsins meðan Auður
eldri var jarðsungin en hún lést 29. október síðastliðinn, 95
ára að aldri. Rithöfundurinn segist hafa tekið því sem hinstu
kveðju en eins og amman í bókinni bjargaði Auður Laxness
barnabarni sínu oftar en einu sinni, frá sjálfri sér og öðrum.
Og sagan fjallar að stórum hluta til um slíka björgun. „Hún
var auðvitað hershöfðingi og allt það en líka virkilegur klett-
ur sem seildist oft ansi langt í björgunaraðgerðunum. Það
var hún sem hvatti mig til að skrifa og lét mig lofa sér því
að eyða ekki tíma mínum í að sitja og hugsa um það heldur
framkvæma. Hún hafði virkilega trú á því að ég ætti að
leggja skriftir fyrir mig. En amma var þó ófeimin við að láta
mig vita vita ef henni þóttu pistlarnir mínir ekki lukkast vel.
Sagði það hreint út.“
Undarleg uppákoma í miðju viðtali
Þegar Auður skrifaði Ósjálfrátt var amma hennar komin inn
í sitt síðasta skeið. „Þetta var kannski mín leið, af því að ég
saknaði þess að rabba við hana, að hafa hana að einhverjum
hluta áfram hjá mér. Fólk býr innra með manni og ég fann
það vel þegar ég ákvað að skrifa um hana. Allt í einu komu
heilu setningarnar upp úr mér sem ég nota ekki dags dag-
lega heldur eru svipaðar því hvernig hún tók til máls …“
Kúnstug uppákoma verður hér í miðju viðtali á kaffihúsinu
sem varla er hægt að sleppa að minnast á. Auður frýs
skyndilega þar sem hún er í miðju kafi að tala um Auði Lax-
ness og verður starsýnt á eitthvað sem blaðamaður skynjar
að er fyrir aftan hann. Í framhaldinu hellir blaðamaður heitu
tevatni yfir sig þegar hann snýr sér við og við blasir svart-
hvít ljósmynd af Auði Laxness sem hangir á veggnum gegnt
borðinu. Það er eins og hún horfi beint á okkur, glettin á
svip, í svörtum ramma á Íslenska barnum. „Ertu ekki að
grínast í mér. Ég leit upp og beint í augun á ömmu. Ég get
svo svarið það!“
Myndin er af Halldóri Laxness og Auði og þau horfa beint
til dótturdóttur sinnar. Atvikið er mjög í anda bókarinnar og
ýmissa atvika tengdra vinnslu hennar. Langamma Auðar er
einn karakterinn í Ósjálfrátt en hún stundaði það að skrifa
ósjálfráða skrift með nokkrum vinkonum sínum í Vesturbæ
Reykjavíkur um tíma. Auður komst að því fyrir tilviljun að
þær bækur væru enn til þegar hún var að hefja skriftir og í
ljós kom að þær voru geymdar í næsta húsi við þar sem
Örlítið á ská
við veruleikann
AUÐUR JÓNSDÓTTIR TILEINKAR NÝJA SKÁLDSÖGU SÍNA MÓÐUR SINNI,
SIGRÍÐI HALLDÓRSDÓTTUR, DÓTTUR SKÁLDSINS OG SEGIR HANA KANNSKI
VERA ÁKVEÐNA LEIÐ TIL AÐ LEIÐRÉTTA EITTHVAÐ FYRIR MÓÐUR SÍNA.
Júlía Margrét Alexandersdóttir julia@mbl.is
„Hvatinn á bak við þessa bók er að reyna
að skilja sögurnar sem eru kveikjan að minni
sögu en ekki dæma,“ segir Auður Jónsdóttir.