Þjóðviljinn - 15.03.1988, Blaðsíða 17

Böm
aldrei spuro
Úrdráttur úr greinargerð með f rumvarpi til laga um embætti
umboðsmanns barna
Guðrún
Helgadóttir
Börnin
eru
eini
vaxtarbroddur
íslenskrar
menningar
sem framtídar-
þjódfélagið á
r
slenska þjóðin hefur tekið
stærra stökk til gjörbreyttra
þjóðfélagshátta á síðustu
hálfri öld en nokkru sinni fyrr
ísögu þjóðarinnar. Fullvaxta fólk
sem lifði þá þjóðfélagsbyltingu,
sem átti sér stað eftir síðari
heimsstyrjöldina og staðið hefur
síðan, hefur á tíðum átt fullt í
fangi með að fóta sig í þessari
gjörbreyttu tilveru, og í því um-
róti verður því varla mótmælt að
börn og aldrað fólk urðu þar verst
úti, enda urðu þeir hópar að
treysta málsvörum sem vart
höfðu ráð á sinni eigin tilveru í
nýju og gjörbreyttu samfélagi.
Fjölskyldan, með heimahúsmóð-
ur sem hlynnti að börnum og hin-
um öldruðu, leið undir lok í þessu
nýja þjóðfélagi þegar húsmæður
voru kallaðar til launavinnu utan
heimilisins, en samfélagið kom
einungis að mjög litlu leyti til
móts við nýjar og áður óþekktar
þarfir hinna „óarðbæru" hópa,
barnanna og hinna öldruðu. Þar
hafa stjórnvöld brugðist, og svo
er enn. Er nær sama hvert litið er,
á öllum sviðum eru lífsskilyrði
þessa helmings þjóðarinnar sýni-
lega verri en annarra. Verður hér
á eftir reynt að gera nokkra grein
fyrir ástandinu í málefnum barna
eins og þau blasa við hverjum
þeim sem horfast vill í augu við
staðreyndir.
í 2. gr. laga um grunnskóla frá
1974 segir svo:
„Hlutverk grunnskólans er, í
samvinnu við heimilin, að búa
nemendur undir líf og starf í lýð-
ræðisþjóðfélagi, sem er í sífelldri
þróun. Starfshættir skólans skulu
því mótast af umburðarlyndi,
kristilegu siðgæði og lýðræðis-
legu samstarfi. Skólinn skal
temja nemendum víðsýni og efla
skilning þeirra á mannlegum
kjörum og umhverfi, á íslensku
þjóðfélagi, sögu þess og sérkenn-
um og skyldum einstaklingsins
við samfélagið.
Grunnskólinn skal leitast við
að haga störfum sínum í sem
fyllstu samræmi við eðli og þarfir
nemenda og stuðla að alhliða
þroska, heilbrigði og menntun
hvers og eins.
Grunnskólinn skal veita nem-
endum tækifæri til að afla sér
þekkingar og leikni og temja sér
vinnubrögð sem stuðli að stöð-
ugri viðleitni til menntunar og
þroska. Skólastarfið skal því
Íeggja grundvöll að sjálfstæðri
hugsun nemenda og þjálfa hæfni
þeirra til samstarfs við aðra.“
Ágæt stefnu-
mótun, en...
Þessi stefnumótun er hin ágæt-
asta. En á þeim 12 árum sem liðin
eru síðan lög um grunnskóla voru
samþykkt hefur verið kreppt svo
að grunnskólanum að við upp-
lausn liggur. Laun kennara eru
nú á þann veg að æ erfiðara gerist
áð manná skólana vel
menntuðum og hæfum kennur-
um. Haustið 1985 voru grunns-
kólakennarar á öllu landinu
2698, þar af voru 441 án tilskil-
inna réttinda til grunnskólak-
ennslu. Tvímælalaust eiga launa-
kjör grunnskólakennara hér stór-
an þátt, enda ganga nú nýútskrif-
aðir kennarar til starfa í öðrum
greinum en kennslu þar sem von-
laust er að lifa þolanlegu lífi af
kennaralaunum einum saman.
Spyrja mætti raunar hvort til-
koma kvenna í kennarastéttina
hefur orðið til þess að launin hafa
hrunið með ótrúlegum hraða á
síðustu áratugum. Að minnsta
kosti hefur raunin orðið sú að sú
var tíðin að kennaralaun nægðu
til framfærslu heimilis en nú duga
tvenn kennaralaun tæpast til
þess. Og víst er að við þau kjör
sem grunnskólakennarar búa
núna er vonlaust að ætlast til
þeirrar vinnu og ábyrgðar af þeim
í starfi sem grunnskólalög gera
ráð fyrir. Og þá eru lögin pappírs-
gagn eitt.
Þá er því ástæða til að taka
undir með Jónasi Pálssyni, rektor
Kennaraháskóla íslands, þar sem
hann segir í bréfi til félagsmála-
nefndar Alþingis 7. apríl sl.:
„íslenskt samfélag gengur um
þessar mundir í gegnum harða
kreppu sem á sumum sviðum
jaðrar við upplausn. í bakgrunni
eru félagslegar og efnahagslegar
breytingar, sem menn hafa lítið
hirt um að skilja. Átak til umbóta
í uppeldis- og skólamálum er ein
mikilvægasta aðgerðin til að
brjótast út úr þeirri sjálfheldu
sem nú herðir að íslensku þjóðfé-
lagi. Vel menntuð kennarastétt
er lykilatriði í því uppbyggingar-
starfi.“
Sú er hins vegar raunin að
menntun og endurmenntun
kennara hefur verið hornreka og
fjárveitingar til hennar verið
skornar við nögl.
Eins í dag-
vistarmálum
Sömu sögu er að segja um
ástandið í dagvistarmálum. Ein-
ungis örlítill hluti barna á aldrin-
um 0-6 ára á kost á góðri uppeld-
isstofnun meðan foreldrar þeirra
vinna langan vinnudag. Ekki
vantar heldur stefnumótun þar. í
lögum frá 1976, um byggingu og
rekstur dagvistarheimila fyrir
börn, segir svo í 1. gr.:
„Markmið með starfsemi dag-
vistarheimila er að gefa börnum
kost á að njóta handleiðslu sér-
menntaðs fólks í uppeldismálum
og búa þeim þau uppeldisskilyrði
er efli persónulegan og félagsleg-
an þroska þeirra.“
Og árið 1981 var svo hljóðandi
viðbót samþykkt:
„Gerð verði starfsáætlun á veg-
um menntamálaráðuneytisins, er
kveði nánar á um markmið og
leiðir í uppeldisstarfi á dagvistar-
heimilum í samráði við þá aðila,
er að uppeldis- og skólamálum
vinna.“
Sú starfsáætlun liggur nú þegar
fyrir. En nú er svo komið að
mikið vantar á að sérmenntað
fólk fáist til starfa á dagvistar-
heimilurh og æ færri setjast nú í
Fósturskóla íslands, m.a. vegna
bágra launakjara, en án efa einn-
ig vegna skilningsleysis stjórn-
valda á mikilvægi fóstrustarfsins.
Árið 1981 skipaði
menntamálaráðherra nefnd til að
gera áætlun til 10 ára um upp-
byggingu dagvistarheimila fyrir
börn og var hún lögð fram 30.
apríl 1982. Gerði áætlunin ráð
fyrir að fullnægt yrði þörf fyrir
dagvistarheimili á næstu 10 árum.
Ljóst er að þessi áætlun er þegar
pappírsgagn eitt, enda fá nær ein-
göngu börn einstæðra foreldra
inni á dagvistarheimilum, öll
önnur börn eru utan við kerfið.
Er enda ekki annað að sjá en að
dagvistarheimilin séu að leysast
upp vegna skorts á fóstrum.
Þetta hefur gerst þegar aðstæð-
ur krefjast þess að báðir foreldrar
eru tilneyddir að vera fjarri
heimilunum nærri allan þann
tíma sólarhringsins sem börnum
er eðlilegt að vera vakandi.
Hversu oft sem á það er bent loka
menn augunum fyrir vaxandi
lestrarerfiðleikum barna, lakara
málfari ásamt sýnilegri þreytu
sem oft er til komin af þrásetu yfir
myndböndum í stað eðlilegs sam-
neytis við fjölskylduna. Hvað
eftir annað hafa rannsóknir sýnt
að íslensk börn fá ekki þá fæðu
sem þeim er nauðsynleg, enda
ábyrgð á því oftlega í höndum
þeirra sjálfra.
Umferðin
Ef litið er til öryggis barnanna í
umferðinni blasir við ástand sem
vart sést í nágrannalöndum okk-
ar. Allar samgönguleiðir eru
miðaðar við að bifreiðir komist
um þær en minna tillit er tekið til
gangandi fólks eða barna og
hinna öldruðu. sjón að sjá börn
og Enda tala slysin sínu máli.
Arið 1984 urðu 44 börn á aldrin-
um 1-6 ára fyrir slysi í umferð-
inni, þar af létust 2. Skýrsla um-
ferðarráðs segir ekki neitt um
varanleg örkuml sem af hinum 42
slysunum hlutust.
Og enn eru skipulögð ný íbúð-
ahverfi án nægilegs tillits til þarfa
barnanna. Gatnakerfið er ætlað
bifreiðum, fá dagvistarheimili
eru byggð og börnin þurfa að fara
langan veg til skóla. Frístunda-
heimili eru sárafá, íþróttaaðstaða
bágborin og sundaðstaða í
órafjarlægð. Urræði barnanna að
loknum skóla eru þau helst að
fara heim og horfa á myndbönd
þangað til foreldrarnir loks hafa
lokið vinnudegi. Má geta sér til
að það afþreyingarefni sem börn-
in njóta af myndböndum sé ekki
alltaf það sem þeim er hollast og
best að njóta.
Barnamenning
Menningarmál barna hafa
enda ævinlega verið hornreka á
öllum sviðum. Ríkisfjölmiðlarnir
hafa hvorki fengið fé né aðstöðu
til að vinna gott og vandað efni
fyrir börn. Á sama tíma og ríkis-
fyrirtæki jafnt sem einkafyrirtæki
eyða milljörðum í auglýsingar í
þessum fjölmiðlum er lítið hirt
um að leggja fé í hollt og menn-
ingarlegt efni fyrir börn. Af-
skræmd lífssýn auglýsinga-
heimsins er reyndar það efni sem
börn horfa mest á eða hlýða og
má ímynda sér hversu uppbyggi-
leg sú innræting er óþroskuðum
börnum. Unglingaþættir snúast
nær eingöngu um þá dægur-
lagatónlist sem efst er á baugi
hverju sinni og er kynning hennar
gerð eins afkáraleg og menn hafa
hugarflug til. Börn eru heldur
aldrei spurð um afstöðu til ýmissa
mála er þau sjálf varða í frétta-
tímum, eins og títt er um hina
fullorðnu, því síður eru þau tekin
tali í þáttum um list og menningu,
ekki einu sinni þó um barnalist og
barnabókmenntir sé að ræða.
Börn eru einfaldlega ekki tekin
alvarlega sem lifandi og hugsandi
einstaklingar. Og það er þungur
dómur yfir jafnréttinu í þessu
landi ef rétt er að 67.500 einstak-
lingar, eða rúmur fjórðungur
landsmanna, búi við svo
fullkomið virðingarleysi hinna
fullorðnu fyrir lífi þeirra og starfi.
Mönnum hefur orðið tíðrætt
um íslenska menningu á þessum
haustdögum og er það vel. Að
henni er nú sótt úr ýmsum áttum.
Ný fjölmiðlatækni hellist yfir
okkur hvort sem okkur líkar bet-
ur eða verr, en sem betur fer virð-
ast menn sammála um að standa
beri vörð og hlúa að okkar eigin
tungu og þjóðmenningu. Menn
skyldu hins vegar gera sér ljóst að
sú barátta er fyrirfram vonlaus
nema börn og unglingar skilji til-
gang hennar og taki þátt í henni
sjálf. Börnin eru sá eini vaxtar-
broddur íslenskrar menningar
sem framtíðarþjóðfélagið á.
Sú er von flutningsmanna
þessa frumvarps að alþingismenn
geri sér fulla grein fyrir mikilvægi
þess að stefnubreyting verði í
málefnum barna á næstu árum.
Stofnun embættis sem yrði falið
að vera málsvari barnanna í
samfélaginu væri áfangi að
breyttum vinnubrögðum og tví-
mælalaust skref í rétta átt.
Þingtíðindi - Síða 17^ «!#'•* -