Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.11.2013, Blaðsíða 44

44 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.11. 2013
Þ
eim fækkar sem muna hvar þeir voru
staddir þegar þeir heyrðu að John F.
Kennedy, forseti Bandaríkjanna,
hefði verið skotinn og skömmu síðar
að hann væri allur. Hálf öld er liðin
frá þeim atburði, en allan þann tíma
hefur augnablikið það oftast verið nefnt til sögu þeg-
ar spurt var um hvaða einstaka atburð jarðarbúar
hefðu flestir fest svo í minni að þeir myndu alla tíð
síðar hvar þeir voru staddir þegar tíðindin spurðust.
Það hefur auðvitað enga sérstaka þýðingu hvar hver
og einn var, en hin einstæða minning, sem var sam-
eiginleg svo miklum fjölda nær og fjær, segir mikla
sögu.
Hvar varstu þá?
Þótt það skipti minna en engu máli getur bréfritari
þess að hann var staddur nærri Hagatorgi í vesturbæ
Reykjavíkur á leið frá skóla. Aðrir honum ókunnugir
voru á svipuðum slóðum. Leigubílstjóri, sem ók
framhjá skrúfaði niður bílrúðuna sem sneri að þess-
um ósamstæða hóp og sagði: „Þeir voru að drepa
Kennedy“. Svo brunaði hann burt. Hinn fámenni
hópur þéttist aðeins rétt eins og hann ætlaði að hefja
fund um málið en hikaði svo við. Kona í hópnum
sagði: „Þetta getur ekki verið satt. Af hverju lætur
maðurinn svona?“ Bréfritari trúði leigubílstjóranum
og tók á rás og hraðaði sér heim til ömmu sinnar að
segja henni tíðindin.
Forseti fellur, goðsögn verður til
Sumir segja spekingslega að ódæði Lee Harveys Os-
valds hafi gert meira en að fella þennan 35. forseta
Bandaríkjanna, hinn fríða kyndilbera frjálsra þjóða.
Hann hafi komið honum í stjórnmálalega guðatölu á
hinni sömu stundu. Það má vel vera rétt. Það hefur
þó ekki verið markmið Osvalds, misheppnaðs draum-
óramanns, sem haldinn var dómgreindarbresti og
ranghugmyndum á því stigi að jaðraði við geðveiki.
En það þarf fleira að koma til en að forseti falli fyr-
ir morðingja hendi svo að slík upphafning verði. Fjór-
ir bandarískir forsetar hafa hlotið þau örlög, en að-
eins tveir þeirra hafa verið teknir í mannlega
dýrlingatölu. Hinn var Abraham Lincoln. Lítill vafi
er þó á því að Lincoln þurfti ekki aðstoð Booths leik-
ara til að tryggja ódauðleika sinn og yfirburðastöðu
sína í sögunni.
Sagan úrskurðar iðulega með afgerandi hætti að
liðinn leiðtogi (þjóðar, ríkis eða uppreisnar, svo dæmi
séu nefnd) rísi undir titlinum „mikilmenni“. Mæli-
stikan sem ræður niðurstöðunni er ekki tiltæk nein-
um einum. Það sýnir sig einnig að það er ekki frá-
gangssök að mati „sögunnar“ þótt mikilmennið sé
ekki að öllu leyti gallalaust. Mikilmennið er ekki
endilega jafnframt góðmenni, þótt það þætti sjálfsagt
ekki lakara. Mikilmenni getur verið með skapgerð-
arbresti af ýmsum toga og jafnvel hafa sumir þeirra
verið forsenda þess að viðkomandi náði mikilmenna-
stiginu. Mikilmennskubrjálæðið telst þó ekki með.
Menn geta verið sjálfhverfir og tillitslitlir við aðra og
gert óréttmætar kröfur um að flest verði að víkja svo
ásetningur hins verðandi mikilmennis megi ná fram
að ganga.
Fleiri bækur hafa verið skrifaðar um Winston
Churchill en flesta aðra stjórnmálamenn og þær
draga allar upp mynd af einstæðum hæfileikamanni á
mörgum sviðum, afkastamanni sem næstum flokkast
undir að vera óhemja, en um leið lífsnautnamanni (þó
ekki á sviði Kennedys), heillandi persónu með allan
skalann í pesónu sinni: Dugnað, kappsemi, ódrepandi
baráttuhug, viðkvæmni, samúð með öðrum, óbrigðult
minni svo með ólíkindum þótti, og þar fram eftir göt-
unum. En hann hefur átt sínar breysku stundir, verið
mistækur og ósanngjarn og eru öllu þessu gerð sífellt
betri skil, eftir því sem bókum fjölgar. En í hans til-
felli yfirgnæfa kostirnir gallana eins og Kilimanjaro
Kögunarhól. En hefði Churchill fallið fyrir tilræð-
ismanni árið 1920, aðeins 46 ára gamall, eins og Ken-
nedy varð, þá hefði það ekki dugað honum til að hefj-
ast í hóp hinna fáu mikilmenna sögunnar. Þó hafði
Churchill þá afkastað og afrekað miklu og raunar
margfalt meira en Kennedy hafði þegar hann féll frá.
Churchill þurfti hvorki meira né minna en sögulega
nálægð við alvöru morðhund, milljónfaldan Oswald,
til að lyftast á sinn stall. Hann varð persónulega and-
stæðan við sjálfan Adolf Hitler á ögurstundu og
þurfti því heila heimsstyrjöld til að hefjast í sínar háu
hæðir. En þangað náði Churchill þótti hann gaml-
aðist fyrir augunum á heiminum en færi ekki í blóma
lífs.
Sjarmatröllið
En persónudýrkunin sem tengdist strax hinum fallna
forseta kom fram af öðrum ástæðum. Forsetahjónin
ungu sem settust inn í Hvíta húsið í janúar 1961, með
fallegu smábörnin sín tvö, þóttu annarrar gerðar en
fyrri húsbændur þess húss. Forsetinn myndarlegur
og aðlaðandi í senn og forsetafrúin, Jacqueline, eins
og prinsessa í ævintýri, eða draumadís tískublaða,
dálítið eins og Díana hin breska varð síðar. Það staf-
aði ekki bara ljóma frá þessu fólki, það beinlínis
sindraði af því. Og þótt ekki væri allt eins og sýndist
eins og síðar kom í ljós sáu velviljaðir fjölmiðlar um
að hafa háan þagnarmúr þar í kring. Auðæfi Ken-
nedyfjölskyldunnar, sem faðir forsetans hafði safnað
saman af miklu afli, klókindum og með því að lögin í
landinu sýndu honum hvað eftir annað meiri tillits-
semi en hann þeim, dugðu sonunum vel á frama-
braut.
Það munaði þó ótrúlega fáum atkvæðum á Nixon
og Kennedy. Flutt yfir í íslenskar tölur væri það eins
og 100 atkvæði hefðu ráðið þeim úrslitum. Og því
miður þykja sterkar líkur á að kosningasvindl hafi
Þótt líði ár og öldin hálf
* Starfsferill Johns Kennedy varekki langur, 1000 dagar í emb-ætti, og í rauninni ekki mjög margt
sem gerir hann sögulegan.
Reykjavíkurbréf 22.11.13